“Bánh mì đã xuất hiện ở xứ ta trước cái mốc 1859, nhưng được biết
đến nhiều là sau khi đội quân viễn chinh chiếm thành Gia Định. Ngoài người
Pháp, cách làm bánh mì đầu tiên được người Hoa tiếp thu, sản xuất bán ra thị trường
và trong số khách hàng mua bánh mì thời kỳ đó có cả người Việt: Bồi bàn, thông
ngôn, thầy ký có lẽ là những người nếm bánh mì đầu tiên; Kế đó là công chức tân
trào, rồi đến tầng lớp Tây học, thị dân và lần lần tỏa rộng phổ biến cả thành
thị lẫn nông thôn.”
– theo Huỳnh Ngọc Trảng
Trong bài “Văn Tế Nghĩa Sĩ Cần Giuộc” của cụ Nguyễn Đình
Chiểu năm 1861, ta thấy có hai câu như sau:
Bánh mì theo chân người Pháp đến Saigon đầu tiên, xuống Nam Kỳ lục
tỉnh, ra miền Bắc, sau đó mới phổ biến trên toàn quốc, cho nên khi đề cập đến bánh
mì, người ta đề cập đến Saigon: Bánh mì Saigon. Những thực phẩm, vật dụng
hàng ngày mà người Pháp mang đến Việt Nam, đều được gọi kèm theo chữ Tây như:
khoai tây, hành tây, dâu tây, rượu tây, thuốc tây, giày tây…
Trong khi ngoài Bắc gọi bánh mì là bánh tây, thì miền Nam lúc đó
đã gọi nó là bánh mì ổ (như chữ ổ của bánh bông lan). Có lẽ một trong các loại
bánh mì mà người Pháp du nhập sang đầu tiên là “pain de champagne” (bánh
mì đồng quê) ổ bự, to bè, nhiều ruột, để được vài ngày hay các loại bánh mì
hình tròn, hình bầu dục gọi tên là le pain rond, le complet, le bâtard…
Những ổ bánh mì Saigon mới ra lò còn nóng, dậy mùi thơm của bột mì
nướng, vỏ giòn rụm, vàng ươm, láng lẩy bơ, nở tròn bụng, ruột trắng mịn và xốp
này từ những năm 30 cho mãi đến bây giờ, vẫn là một thứ quà Saigon, mà những
người dân ở miền Tây đi Saigon về lại nhà mua làm quà cho con cháu. Dù bánh mì
khắp nơi đều có, ở các tỉnh đều có lò làm bánh mì, nhưng danh tiếng bánh mì
Saigon đã đi vào ký ức người ta từ lâu lắm rồi. Ở cửa ngõ thành phố đi các tỉnh
đầy những chỗ bán bánh mì. Bến xe xa cảng miền Đông, miền Tây, lúc nào cũng có
những người đội các cần xé đựng bánh mì đến tận cửa xe bán cho khách mua.
Hồi còn nhỏ học Tiểu học, mỗi lần bãi trường, nghỉ hè là ba anh em
tôi được ba tôi dẫn đi Sài Gòn chơi, thăm bà dì ở ngã Bảy gần rạp Long Vân… và nhứt
là khi về lại Mỹ Tho, trên tay luôn luôn xách tòn ten một xâu chừng chục ổ bánh
mì cột dây lác có quai. Đây là quà Sài gòn à nhen. Má tôi đem chia cho bà con
chòm xóm ăn lấy thảo. Còn mấy đứa bạn hàng ngày chơi tạc lon, vít hình, bắn đạn,
đá cá, đá gà, đá banh, tắm sông… cho ngoạm (cắn) một miếng thôi là đủ rồi!
Bánh mì Sài gòn mà! Bánh mì ở đâu cũng có nhưng phải nói “Bánh
mì Sài gòn” có đẳng cấp và phong độ ghê gớm lắm! Một thứ quà bình dân đem về
xa lắm ở tận trên… Sài gòn! Sài gòn cho dù có đủ món ngon vật lạ, đủ thứ trên đời
do người ở tứ xứ mang về, nhưng theo đầu óc suy nghĩ non nớt của một học sinh tỉnh
lẻ (đêm buồn), chỉ có “Bánh mì Sài gòn” mới tượng trưng cho “Thủ đô
Sài gòn.”
Theo thời gian có lúc ngon lúc dở, tùy chỗ pha thêm bột gạo nhiều
ít khác nhau: chợ Cũ, xa cảng miền Tây, xa cảng miền Đông, ngã ba Hàng Xanh...
Sau khi mấy ông Tây thuộc địa về nước, bánh mì ở lại, vẫn tồn tại,
và lần hồi mọc rễ vững vàng, được tiếp nhận rất nồng nhiệt, ở mọi nơi, trong mọi
giới. Ổ bánh mì thông dụng và tiện lợi cho việc vừa đi vừa gặm (như thơ cụ Đồ
Chiểu nêu trên) ngày nay là ổ bánh mì theo hình dáng như “baguette” của
Pháp, nhưng ngắn hơn, chỉ khoảng 30–40 cm.
“Baguette” là loại bánh mì đặc biệt của thủ đô Paris, hình
trụ thon, dài cỡ một mét, bề ngang nhỏ, đường kính khoảng 5– 6 cm, nặng chừng
250 gam, vỏ giòn, ít ruột, phía trên mặt có cắt rãnh, thường để ăn liền trong
ngày, không giữ được lâu.
Ở Saigon, nhiều đợt bánh mì được ra lò trong ngày. Bánh mì nóng được
phân phối khắp đường phố, khắp ngõ hẻm Saigon sáng sáng, chiều chiều nhờ đội ngũ
bán bánh mì dạo. Hoặc là những em nhỏ quảy trên lưng các túi vải bồng bột, màu
mỡ gà, bên trong lồng thêm vài lớp bao bằng giấy dầu để giữ cho bánh mì nóng
lâu, vừa chạy lúp xúp vừa rao: “Bánh mì nóng đê ê ê ê…” Hoặc những ông
bán bánh mì bằng xe đạp, sau yên xe chở một giỏ cần xé, phủ kín bằng bao bố.
“Nhiều lúc đứng chờ bánh mì ra lò, tôi đã có dịp chứng kiến quy
trình làm bánh: Bánh mì trước khi nướng là bột lấy trong những bao bột mì, được
thợ nhồi cho dẻo, để cho nở rồi kéo thành từng thỏi bột nhỏ, dài. Họ khéo léo
ngắt từng đoạn cho vừa với cân lượng rồi dùng dao nhỏ rạch những đường dài dọc
theo ổ bánh, để khi nướng bánh mau nở.
– theo Hoàng Đức
Những lò bánh mì ở Saigon lúc nào cũng có đông người chờ lấy bánh
mới: hoặc là những người bán lẻ cần một số lượng lớn, hoặc là những người chỉ cần
mua một vài ổ, nhưng muốn mua thẳng từ lò. Cầm ổ bánh mì nóng hổi mới ra lò,
người ta hay bẻ cái đầu giòn giòn ăn liền tại chỗ. Bánh mì nóng giòn ăn không
cũng ngon, nhưng bánh mì không cũng có nhiều cách để ăn lắm.
Ăn bánh mì theo ông Tây, bà Đầm từ thời thuộc địa là ăn bánh mì với
"Pho mai" (“fromage,”) trứng (omelette, oeufs au
plat), thịt nguội (paté, jambon, saucisse), beurre, mứt trái
cây (confiture) như dâu, cam, nho àhay chấm sữa nóng cho bữa ăn sáng.
Dùng bánh mì ăn kèm với “súp” (soupe), “bí-tết” (beefsteak),
“ra-gu” (ragout) trong bữa ăn tối.
Tuy cũng ăn giống như vậy, nhưng người Saigon đã dần dà cải tiến
cho hợp với khẩu vị của mình như: Ăn bánh mì với những miếng “phô mai” “Đầu
con bò cười (La vache qui rit),” phối hợp thêm chuối già. Ăn
sáng bằng bánh mì trét bơ mặn hiệu “Bretel,” rắc chút đường cát trắng;
Bánh mì chấm sữa nóng, pha thêm một chút cà phê cho có mùi thơm hay ăn bánh mì
trét bơ chấm cà phê sữa nóng; Bánh mì chấm sữa đặc có đường hiệu Ông Thọ hay
Con Chim - Hiệu sữa Con chim của hãng Nestlé, Thụy Sĩ, đúng ra là hình một tổ
chim, gồm một chim mẹ và hai chim con…
Bánh mì gốc Tây, đến Saigon được cho kết duyên với các món ăn, gốc
gác từ các nước khác, đã được Việt Nam hóa như: Cà ri gà nấu bằng nước cốt dừa và
sả, trong khi các loại cà ri Ấn Độ nấu bằng sữa chua (yaourt); Bò kho
cách hầm giống như bò nấu xốt vang của Tây (boeuf bourguignon), nhưng có
thêm mùi ngũ vị hương; Hay ăn bánh mì với các món Tàu là phá lấu, lạp xưởng, xá
xíu, thịt quay, xíu mại…
Cách ăn bánh mì còn được Saigon hóa, phong phú thêm một bậc ở cách
chế biến là kẹp vào trong bánh mì phần “nhân” kiểu cách rất Saigon, gọi
là bánh mì kẹp thịt Saigon hay bánh mì thịt Saigon. Bánh mì thịt Saigon
xác định được nét đặc biệt và hương vị riêng của mình, phản ảnh thị hiếu ăn uống
và sự sáng tạo của dân chúng:
“Bánh mì với đặc tính xốp, thẩm thấu nước nên ngon khi kẹp bánh
mì thịt, pa tê hay thậm chí kẹp miếng ốpla ở giữa vẫn ngon hơn khi ăn kiểu Tây,
bánh ra bánh và thịt ra thịt.”
– theo Phạm Công Luận
Phần nhân của bánh mì thịt Saigon gồm ba nhóm:
1.Loại thịt kẹp (bỏ, nhét) vào bên trong
quyết định tên gọi của bánh mì. Gọi chung là thịt nhưng có thể là thịt heo, thịt
gà, thịt bò, cá hay trứng. Trứng thường làm kiểu “ốp la” chiên sẵn.
Cá là cá hộp xốt cà chua (ở VN ngày xưa có hiệu cá mòi Sumaco của Maroc, ngày
nay có hiệu cá nục Ba cô Gái của Thái Lan). Thịt bò xay trộn sả ớt bằm nhuyễn
xiên que nướng. Thịt gà thường làm kiểu chà bông hay quay. Thịt heo được sử dụng
nhiều nhất, với nhiều cách chế biến khác nhau: Từ thịt heo nướng, thịt xá xíu,
thịt quay, thịt ba chỉ buộc dây bó khoanh, da nhuộm màu đỏ cam, thịt thăn heo chà
bông… qua xíu mại (thịt heo bằm xốt cà chua), nem nướng, chả lụa, giò thủ… qua
ba tê gan, phá lấu (lòng heo khìa), bì (da heo trộn thịt heo chiên xắt sợi)…
2.Các loại rau: Dưa leo thái mỏng, ngò (rau mùi), đồ
chua, hành tây, cọng hành lá, ớt… Bà Nguyễn Thị Tịnh, chủ nhân bánh mì Hòa Mã
nói: “Người miền Nam thường thích cái gì cũng có tí rau. Vì vậy ổ bánh mì được
cho thêm vài lát dưa leo, củ cải trắng, cà rốt cắt sợi ngâm chua, thêm vài cọng
hành, ngò để có hương thơm, vài khoanh ớt cay vừa ăn vừa hít hà mới khoái.”
3.Gia vị” như Sốt “mayonnaise,” xì dầu,
nước mắm pha, tương đen, tương ớt, muối tiêu… Ở các chỗ bán bánh mì, các nguyên
liệu kể trên được bày biện sẵn sàng phục vụ thực khách.
Bánh mì thường được nướng giòn từ trước. Khi có khách hỏi mua một ổ
bánh mì đặc biệt chẳng hạn, người bán hàng lẹ tay lấy ổ bánh mì, xẻ đôi, một
bên quệt qua quệt lại chút sốt “mayonnaise” hay bơ, một bên trét “patê”
gan, rồi nhét chả lụa, thịt nguội à cho đều, rồi cho thêm miếng dưa leo xắt mỏng,
chút đồ chua, vài cọng ngò, vài khúc hành lá chẻ nhỏ, vài miếng ớt, chan chút
xì dầu, rắc miếng muối tiêu lên trên, kẹp lại, đặt trên tờ giấy cắt vuông, gói
lại, giao cho khách đang đợi.
Các động tác của họ rất nhịp nhàng, thành thạo. Nhìn thấy dễ như vậy,
nhưng cách xắt thịt, chả dày hay mỏng vừa đủ, sự gia giảm số lượng bơ, sốt, “patê,”
ớt… Rắc bao nhiêu muối tiêu, xì dầu thì vừa ăn sẽ quyết định “phẩm chất”
của từng hàng bánh mì.
Cắn một miếng bánh mì giòn rụm, vỏ bánh mì rớt xuống, đủ mùi: mằn
mặn của thịt, chả, “patê,” ngọt ngọt, chua chua của đồ chua, mát mát của
dưa leo, hành ngò à lan khắp vị giác – Đầy đủ chất bột, chất đạm, rau củ, gia vị:
Bánh mì thịt Saigon là món ăn có hết các điều kiện đó!
Đủ chất bột, chất đạm, rau củ; gia vị. Đủ năng lượng cho một bữa
ăn, dù là sáng, trưa, chiều hay tối. Bánh mì thịt Saigon phục vụ đủ mọi giai cấp,
mọi tầng lớp trong xã hội. Nó lại thích hợp với hầu bao hạn chế của người bình
dân. Tô phở, dĩa cơm, hộp xôi đều mắc tiền hơn một ổ bánh mì thịt. Nhưng cũng
có những người lúc túi tiền quá eo hẹp, họ ăn bánh mì không xịt xì dầu hay rắc
muối tiêu cho qua bữa.
Thành ra, cũng có người lâu lâu lại thèm ăn bánh mì nướng giòn chấm
xì dầu pha loãng với nước, đường, chanh, xắn chút ớt cay cay. Còn những người lao
động nghèo, muốn cho chắc bụng thì mua bánh mì chấm hay bẻ thành miếng nhỏ bỏ
vào nước lèo của tô phở, tô mì, tô hủ tíu… để ăn no luôn.
Nhớ lai mấy năm ngay sau biến cố 1975, thời kỳ “bao cấp,” thời
kỳ mà khẩu phần lương thực là gạo mốc ăn độn với khoai lang, bo bo và bột mì (bột
mì du nhập từ các nước xã hội chủ nghĩa anh em có mùi mối mọt, mùi cứt chuột…),
người ta “xếp hàng cả ngày” để đổi bột mì này với mì vắt vụn hay bánh mì
chai cứng loại “chọi chó cũng lỗ đầu” do các lò bánh mì công tư hợp
doanh cung cấp. Thời kỳ kinh tế tư nhân bị tiêu diệt, thời kỳ mà Saigon lâm vào
tình cảnh “đói,” kiệt quệ, khủng hoảng tinh thần, thiếu thốn đủ thứ, có
được chút đường thẻ (đường tán) người ta ăn với thứ bánh mì trên một cách ngon
lành cho đỡ thèm chất ngọt, chất bột.
Loại bánh mì hợp tác xã này để chừng nửa ngày là khô queo, không
nhá nổi, các bà nội trợ Saigon bèn cắt ổ bánh mì ra nhiều lát đem hấp trong xửng
như hấp xôi. Bánh mì mới hấp ra phải ăn liền mới ngon, lúc còn nóng bánh dai
nhưng mềm, trét mỡ hành, cuốn xà lách và rau thơm, chấm nước mắm ớt chua ngọt,
thả lưa thưa vài cọng đồ chua. Chính ra món bánh mì hấp có từ lâu, là món ăn
chơi người ta bán ở mấy chợ. Một dĩa bánh mì hấp gồm vài lát bánh mì, trên mặt
có thể là nhân thịt heo bằm trộn củ sắn, hành tây hay nhân bì trộn thính và thịt
heo xắt chỉ, trét mỡ hành. Bì có trộn thịt là sang rồi. Bánh mì bì rẻ tiền bán
cho nhà nghèo chỉ có da heo trộn thính nên ăn dai dai, cho chút mỡ hành, chan
nhiều nước mắm pha cho thấm vào ổ bánh mì.
Trước năm 1975, những học sinh tiểu học của nhiều trường công lập,
đến giờ ra chơi, được phát cho một khúc bánh mì không và một ly sữa bột, theo chương
trình tài trợ của chính phủ Việt Nam Cộng Hòa. Ăn bánh mì chấm sữa riết cũng
ngán, đám học trò nhỏ vo ruột bánh mì thành cục bột nhỏ chọi nhau chơi!
Giới học sinh, sinh viên thường cho thấy bánh mì rất phổ
thông. Họ dùng những chữ: “cơm tay cầm,” “thổi kèn” - Động
tác nhai bánh mì khá giống động tác của người thổi kèn “harmonica” - để
ám chỉ chuyện ăn bánh mì. Có những lúc cạn tiền, nhẵn túi, đói meo, thường là
cuối tháng, các cô cậu sinh viên chỉ có khả năng mua bánh mì chan nước xíu mại,
người bán thương tình cho thêm miếng dưa leo hay cọng ngò hoặc là mua bánh mì
trét tương đen, thứ tương ăn phở, thêm chút đồ chua, thế cũng ngon chán!
Còn những lúc trốn học với đám bạn, mỗi đứa thủ sẵn một ổ bánh mì
thịt gói trong giấy nhựt trình, một bịch trà đá có ống hút, vô rạp “xi-nê”
vừa ăn, vừa xem phim, rồi tán dóc, dzui không gì sánh bằng! Nếu nói bánh mì đi
theo ta suốt quãng đời đi học cũng không phải là nói quá!
Saigon là nơi khai sinh ra bánh mì thịt: một món ăn của đường phố,
một món ăn của vỉa hè với nét độc đáo riêng biệt, không phải nơi nào cũng có thể
có được! Sáng, trưa, chiều hay tối, ngồi lề đường, nhai ổ bánh mì, uống ly cà
phê, ngắm dòng người và xe cộ qua lại là một thói quen của người Saigon. Bởi vậy,
một trong những đặc điểm của Saigon là có vô số kể các xe bánh mì lề đường hiện
diện ở bất cứ đầu con hẻm nào, ở bất cứ đầu con đường nào, ở bất cứ giờ nào
trong ngày, ở bất cứ địa điểm nào trong thành phố: trường học, nhà thương, công
sở, bến xe là người ta đọc bốn đoạn văn sau đây nói về những xe bán bánh mì ở
Saigon:
“Như bánh cuốn, phở, xôi, bún, bánh mì là thức ăn không thể thiếu
của nhân dân Sài Gòn. Bánh mì là thứ người ta có thể ăn mọi lúc, ở mọi chỗ, có thể
dễ mang theo. Bánh mì có mặt suốt ngày, từ sáng tinh sương đến đêm khuya, và dễ
dàng tìm thấy ở bất cứ đầu đường, góc phố nào của Sài Gòn. Đêm khuya khi những
tiệm ăn đã đóng cửa, không còn hủ tíu, phở, chè thì xe bánh mì với ngọn đèn leo
lét vẫn một mình thức trên vỉa hè đón đợi những khách cần ăn khuya.
Việt Nam không trồng lúa mì, nhưng dân Việt Nam lại thích ăn bánh
mì, nên Việt Nam phải nhập cảng bột mì để làm bánh mì và mì sợi.”
– theo Nguyễn Thị Hàm Anh
“Tôi có anh bạn nhà văn từ Hà Nội vào Sài Gòn chơi. Được dăm
ngày, một buổi sáng, khi đang ngồi cà phê vỉa hè, anh chợt đưa ra nhận xét:
‘Sài Gòn có cái bánh mì là lạ nhất.’ Tôi chưa hiểu. Anh giải thích: ‘Ở Hà Nội, người
ta cũng bán bánh mì nhưng là để trong cái thúng, bưng đi dạo khắp nơi, ai kêu
thì ghé lại. Còn ở Sài Gòn, một người bán bánh mì, mỗi bữa dẫu chỉ bán chục cái
bánh cũng có một cái xe lắp kính hẳn hoi…’ À, thì ra cái lạ là ở chỗ ‘cái xe có
kính’ rất ư đàng hoàng tử tế ấy.
Chưa hết, bánh mì Sài Gòn còn rất ngon và có nhiều sự lựa chọn.
Ngán thịt, sợ phì thì kêu bánh mì bì. Muốn bụng nhẹ, mau tiêu thì gọi bánh mì
cá. Thích bồi dưỡng một chút thì “đủ thứ”. Còn chỉ cần đủ dinh dưỡng thì ‘trứng
ốp–la..’ ”
– theo Trần Nhã Thụy
“Xe bánh mì truyền thống thường bao giờ cũng có chiều ngang chừng
tám tấc đến một thước, rộng chừng năm – sáu tấc. Nửa trên ba phía là kiếng, trưng
nào bánh, nào thịt, nào gia vị để nhận vào ổ bánh. Nửa dưới đóng kín thường có
một bếp than. Bánh lúc nào cũng nóng. Bánh nhận đủ sắc màu ẩm thực quốc tế bên
trong: Xíu mại, thịt quay, pâté, xá xíu, lòng heo, lòng bò khìa, phô mai, thịt
ba rọi,… Nhiều xe bánh mì trông đơn sơ vậy, nhưng nổi tiếng cả vài chục năm,
ngay một góc đường, hoặc trước một căn nhà.
Còn bánh mì thịt Bưu Điện Sài Gòn thì từ lâu đã là một thương hiêu
của Việt Nam. Ổ bánh nhỏ vừa một người ăn hình như làm ra chỉ để bán bánh mì thịt.
Mấy xe bánh mì thịt ở đây hình thức trang trí chiếc xe trông như nhau. Nội dung
và chất lượng ổ bánh mì đến giá cả không có gì khác, chẳng qua ai quen đâu mua
đó mà thôi. Khách đi đường, các bác taxi, các thầy cô làm trong bưu điện, các
công chức tòa Đô Chánh… là thực khách trung thành của bánh mì ở đây.
Bánh mì Bưu Điện Sài Gòn một thời tạo ra kiểu ăn bánh mì thịt của
người Việt, khiến nhiều ông Tây bà Đầm về nước mà còn nhắc còn thèm. Nên nay còn
có nhiều ông Tây du lịch đến Sài Gòn tìm ăn bánh mì thịt, gọi là kiểu Sài Gòn,
như là món ăn có ‘truyền thống Saigòn’ vậy. Xe bánh mì thịt với kiểu cách Bưu
Điện Sài Gòn sau nầy trở thành mô típ chung cho xe bán bánh mì thịt ở miền Nam.
Đi về tỉnh bạn sẽ bắt gặp trước nhà lồng chợ, cửa trường học, bên hông nhà
thương, tại bến xe đò… hình ảnh những chiếc xe bánh mì thịt kiểu Bưu Điện Sài
Gòn quen thuộc.”
– theo Trần Văn Chi
Hồi đó, trước cửa Bưu Điện Sàigòn có hai quầy bán bánh mì mà người
ta quen gọi là bánh mì Bưu điện, quầy nằm bên phải hình như có tên là Hương Lan
(Nguyễn Văn Ngãi), bán những ổ bánh mì con cóc nhỏ trét sốt “mayonnaise,”
kẹp “jambon,” xúc xích, thêm vài lát dưa leo ngâm giấm (“cornichon”
của Tây / “pickled cucumber” của Mỹ), và đặc biệt là thịt gà quay xé nhỏ.
Nhắc tới ổ bánh mì được làm ngắn, nhỏ lại và tròn như con cóc, kẹp
nhân thịt gà quay xé nhỏ của bánh mì Bưu Điện, thì ta cũng không quên nhớ lại tiệm
bánh mì con cóc và thịt gà chà bông, có vị ngọt ngọt, mặn mặn rất ngon, nổi tiếng
thời đó là Nguyễn Ngọ trên đường Trần Hưng Đạo, quận Nhứt, thời phong trào nuôi
gà Mỹ (gà công nghiệp) rộ lên ở các trại chăn nuôi ngoại ô, khoảng sau 1965.
Nói về các tiệm bánh mì lâu năm ở Saigon, phải nói đến tiệm bánh
mì Hòa Mã. Năm 1954, vợ chồng thi sỹ Lê Minh Ngọc (tác giả tập thơ “Hoa Thề,”
được Giải Thưởng Văn Chương Việt Nam Cộng Hòa, bộ môn Thơ, trước năm 1963) và
bà Nguyễn Thị Tịnh di cư vào Nam. Trước đó, bà Tịnh đã làm cho hãng thịt
nguội chuyên cung cấp cho các nhà hàng Pháp ở Hà Nội. Khi vào Sài Gòn,
hai ông bà đã có sẵn ý tưởng mở cửa hàng bán bánh mì, thịt nguội để phục vụ cho
người Việt trong khu vực. Năm 1958, cửa hàng bánh mì thịt nguội mang tên Hòa Mã
(tên một làng ở ngoại ô Hà Nội) ra đời tại số 511 Phan Đình Phùng (nay là Nguyễn
Đình Chiểu, Q.3). Sau đó hai năm, tiệm dời về số 53 Cao Thắng, cho đến nay vẫn
là tiệm bán bánh mì nhỏ với bảng hiệu cũ kỹ, phai màu theo năm tháng, trông giống
như một tiệm nước trong Chợ lớn. Tiệm tồn tại trên nửa thế kỷ kể từ ngày thành
lập.
Ban đầu, tiệm cũng bán bánh mì riêng, thịt nguội riêng, ăn tại chỗ
hoặc mang về. Nhưng người mua thường là công chức, thợ thuyền, sinh viên, học sinh
không có nhiều thời gian vào buổi sáng để nhẩn nha ngồi ăn ở tiệm. Thế là Hòa
Mã làm ổ bánh mì vừa đủ cho suất ăn sáng dài hơn gang tay, nhét thịt, chả lụa,
“patê” vào giữa để người mua tiện mang theo vào nơi làm việc, lớp học.
Cho nên nhiều người cho Hòa Mã là tiệm đầu tiên bán những ổ bánh mì thịt kiểu
Sài Gòn.
Trong khu vực Bàn Cờ, ngoài tiệm bánh mì Hòa Mã, còn phải kể đến
tiệm bánh mì Hà Nội cũng thuộc loại nổi tiếng thâm niên, với cơ sở khang trang,
sạch sẽ, ngày nay tọa lạc tại 83–85 đường Nguyễn Thiện Thuật, phường 8, quận 3.
Cũng như chủ nhân bánh mì Hòa Mã, với nghề làm thịt nguội, gia đình ông Lê Văn
Đối từ Hà Nội di cư vào Nam, quyết định mở cửa hiệu bánh mì đồ nguội trên đất
Sài Gòn, đặt tên là bánh mì Hà Nội để làm kế mưu sinh. Lúc đầu quán nhỏ, vài
bàn ghế lụp xụp nhưng bánh mì nóng giòn, dọn bên cạnh dĩa jambon, chả lụa, “patê,”
dưa leo, cà chua, ớt đỏ và sốt mayonnaise tiệm tự làm để riêng. Món đặc biệt của
tiệm ngày trước là gà rút xương dồn thịt, “jambon” và nấm hương. Bánh mì
Hà Nội bây giờ trở thành một cửa hàng ăn uống rộng lớn, bán thêm bánh mì kẹp thịt
mang đi, bánh ngọt, xôi chè…
Có lẽ không nơi nào có nhiều chỗ bán bánh mì thịt như Saigon! Đại
loại cũng chừng đó nguyên liệu, nhưng mỗi tiệm, mỗi xe bánh mì có một tính cách,
một “gout” riêng, không nơi nào giống nơi nào, hầu như dân Saigon ai
cũng có một chỗ “ruột” để mua bánh mì mà mình cho là ngon, người ta ăn
chỗ nào thì quen chỗ đó, vì lâu lâu mua đại một chỗ nào đó, xui xui gặp bánh mì
dở, nhá không trôi, nhưng cũng có khi hên, bất ngờ khám phá ra một chỗ bán bánh
mì ngon mới, không biết trước được. Có những xe bánh mì lúc nào cũng có đông
người xếp hàng chờ mua, khi đã “kết” rồi thì người ta không ngại công chờ
(Chỗ ruột của tôi hồi còn ở Saigon là xe bánh mì Tám Cầu, ở trước rạp “xi-nê”
Việt Long, đổi một lần là Văn Hoa Saigon, lần hai là Capitol, sau 1975 thành
Thăng Long, nằm trên đường Cao Thắng, quận 3, ngay ngã ba đường Trần Quý Cáp,
nay là Võ Văn Tần. Đặc biệt của bánh mì Tám Cầu là quét một chút bơ mặn ở một đầu
giòn bên ngoài ổ bánh mì thịt).
Hồi trước, các xe bánh mì đậu ở một chỗ như đầu hẻm, hông chợ, gốc
cây, trước cửa trường học… Còn bây giờ, chẳng biết từ lúc nào, các xe bánh mì trở
thành hàng rong, đi bán dạo khắp nơi, mà nghe đâu họ lại không rao mới kỳ!!!
Các xe bánh mì đẩy lưu động này là một trong những phương tiện mưu sinh, cho
không biết bao nhiêu người nghèo ở Saigon. Chỉ cần chút vốn để sắm chiếc xe
bánh mì đẩy có tủ kính, còn bánh mì không, thịt nguội, chả lụa… được chủ lò cho
thiếu gối đầu: bán xong rồi mới trả tiền thì phải! Họ tảo tần, chắt chiu, góp
nhặt từng đồng để lo cho gia đình mình.
Bánh mì ở Saigon hiện nay phải nói là phát triển đến chóng mặt:
thiên hình, vạn trạng về “hình thức” cũng như “nội dung.” Ngoài
vô số kể những xe bánh mì đẩy rong ruổi khắp nẻo Saigon, những xe bánh mì ngon
nổi tiếng, tọa lạc tại một vị trí cố định cũng rất nhiều như: Ba Lẹ (Tân Định),
Sáu Minh (Võ Văn Tần), Lan Huệ (Lê Văn Sỹ) và Ta (Lê Thánh Tôn) còn phải nói đến
số lượng các tiệm bánh mì mọc lên như nấm!
Các tiệm bánh mì có tiếng tăm lâu năm, nhiều người biết đến như:
Ngọc Sáng (Lý Tự Trọng – Gia Long, Q1), Anh Phán (Cống Quỳnh, Q1), Hà Nội (Nguyễn
Thiện Thuật, Q3), Như Lan (Hàm Nghi, Q1). Như Lan trước đây là m ột tiệm nhỏ,
sau vài chục năm, đã chiếm một miếng đất bề thế ở mặt tiền đường Hàm Nghi, gồm
ba cửa hàng ăn uống, ngày đêm tấp nập khách, ngoài bánh mì thịt họ còn bán đủ
thứ, như một mini restaurant: heo vịt quay, xôi chè, bánh ngọt… và các món nước
gồm cháo, miến, phở…
Các tiệm chuyên môn bánh mì “bí-tết” (beefsteak)
như: Nam Sơn (Nam Kỳ Khởi Nghĩa – Công Lý, Q1), Hỏa Diệm Sơn (Võ Văn Tần – Trần
Quý Cáp, Q3)…
Bánh mì giờ bán trong các tủ kiếng sáng choang, của các tiệm bánh
mì trang trí lịch sự, bắt mắt, có máy lạnh, có “wifi” miễn phí, nhân
viên mặc đồng phục, phong cách phục vụ chuyên nghiệp. thích hợp cho các dịch vụ
gặp gỡ làm ăn hay hẹn hò à Các tiệm trang bị đầy đủ lò nướng, quầy bếp, tủ trữ
lạnh… bảo đảm vệ sinh, sạch sẽ. Mỗi phần bánh mì được đựng trong túi giấy, có
khăn giấy và tăm. Bánh mì thịt giờ được bán theo hình thức món ăn nhanh
(fastfood) trong các tiệm bánh mì hiện đại như: bánh mì Ta (Lê thánh Tôn), King
Baguettera (Trần Hưng Đạo), Bamizon (Nguyền Văn Chiêm) và các hệ thống nhiều tiệm
là bánh mì Góc Phố (Bread Corner), bánh mì Onoré, bánh mì Kinh Đô, bánh mì ABC…
Bánh mì “ngoại” du nhập, được giới trẻ Saigon tiếp đón nồng
nhiệt. Đầu tiên là bánh mì “baguette” thực thụ bán ở siêu thị Cora, với
hệ thống Le Bon hương vị Pháp, bánh mì Chop Chop phong cách Tây nguyên bản,
bánh mì bát Bistro, bánh mì Tous les Jours (Hàn quốc), bánh mì Love Bread
(Singapore), bánh mì Schneider (Đức). Le Tokyo Baum (Nhật). Hàng loạt cửa hàng
gọi tên là “bakery & café” với phong cách trẻ trung, hiện đại được ồ
ạt mở ra, cạnh tranh nhau khá khốc liệt, tạo cho khách hàng có nhiều lựa chọn.
Phần lớn các cửa hàng “bakery & café” này nằm trong quận 1 và quận
3, là khu dân cư có thu nhập cao, khách vãng lai nhiều, tập trung nhiều cao ốc
văn phòng.
Phải nói thêm loại bánh mì thịnh hành của Saigon bây giờ là “Bánh
mì tươi” - Bánh mì làm tại chỗ - Khi khách gọi, thợ mới nướng trong
lò điện nhỏ, mỗi mẻ chỉ chừng chục ổ, để bảo đảm sự “tươi mới” của bánh.
Bánh bưng ra còn nóng hổi, đặc ruột, không giòn như bánh mì thường, thơm mùi bơ
phưng phức. Để sản xuất loại bánh mì tươi này, tiệm có công thức riêng và
nguyên liệu đặc biệt nhập cảng từ Pháp.
Theo anh Kevin Trần, người điều hành tiệm Bánh mì Saigon, thì:
“Khách muốn giữ bánh mì cho lâu hư, thì mua về nên để bánh
trong bao nylon cột lại, cho vào ngăn đá tủ lạnh. Mỗi khi muốn dùng để ra ngoài
chừng 5 phút, rồi đặt vào lò có sẵn hơi nóng trong vòng 3 phút, đủ để bánh mì tươi
giòn lại. Tuyệt đối không nên nướng lại vì độ nóng sẽ làm bánh mì bị cứng, và
đưa vào miệng nhai thì bánh bị bể, rơi ra.”
Xuân Hương
Trần Văn Giang (ghi lại)
Bây giờ về Sàigon không còn bánh mì loại "baguette" có chất lượng như xưa nữa.
ReplyDelete