Tiền Và Hạnh Phúc

Kể từ tiền ra đời, người ta đã bảo nhau: Tiền không thể mua được hạnh phúc. Các triết gia, các quân sư hay sách thánh hiền đều căn dặn rằng không thể đánh đồng giữa lợi ích vật chất và hạnh phúc thực sự của con người.

*Tiền có mua được hạnh phúc?

Các nghiên cứu hiện đại ngày nay, nói chung, cũng cổ súy cho lời khuyên đó. Các chuyên gia tâm lý và các nhà kinh tế học phát hiện ra rằng, dù tiền quan trọng đối với hạnh phúc của bạn, nó không quan trọng tới mức "kinh khủng". Vượt ra ngoài ranh giới mà tại đó con người có đủ tiền để hưởng một cuộc sống sung túc, thì có thêm nhiều tiền - thậm chí cực nhiều tiền - cũng chỉ khiến họ cảm thấy hạnh phúc hơn chút ít mà thôi.

Tuy nhiên, có một câu trả lời khác đang xuất hiện cho một câu hỏi xưa như trái đất nói trên. Một số nhà nghiên cứu ngày nay cố công tìm hiểu xem liệu có thể mua được hạnh phúc hay không. Và họ phát hiện ra rằng "hoàn toàn có thể" - theo một số cách hay ho hơn. Đưa bạn đi ăn trưa, hóa ra lại làm cho chúng ta hạnh phúc hơn là mua một bộ đồ mới. Vung tiền cho một kỳ nghỉ khiến chúng ta sung sướng hơn là mua một chiếc xe. 

"Tiền không mua được hạnh phúc không có nghĩa là tiền không thể mua hạnh phúc", Elizabeth Dunn, một nhà tâm lý học tại Đại học British Columbia. "Chỉ là người ta sử dụng nó không đúng mà thôi".

Dunn và các chuyên gia khác chuẩn bị đưa ra một lời giải thích thú vị cho tỷ giá giàu có - hạnh phúc. Vấn đề không phải là tiền mà chính là chúng ta. Xét về các lý lẽ tâm lý học, khi chuẩn bị tiêu tiền, chúng ta có xu hướng định giá hàng hóa vượt trên kinh nghiệm, bản thân vượt trên những người khác và vật chất vượt trên con người. Khi áp dụng cho hạnh phúc, chẳng một quyết định nào nói trên là đúng: Cách chi tiêu khiến chúng ta hạnh phúc, hóa ra, lại là cách tiêu mà tiền biến mất và để lại điều gì đó khó tả.

Tuy thế, bất cứ một nỗ lực nào nhằm thực hành những kết quả kể trên cũng cần phải hết sức khôn khéo bởi tiền ảnh hưởng rất lớn đến cách nghĩ, quan điểm của con người. Các nghiên cứu gần đây cho thấy, chỉ nghĩ đến tiền thôi cũng đã khiến chúng ta ích kỷ và cô độc hơn. Nó cũng lái chúng ta khỏi cách chi tiêu hứa hẹn mang lại hạnh phúc.

Tiền là thứ không thể tách rời khỏi sự hiện diện của chúng ta trong xã hội - chúng ta làm việc vì tiền, sống dựa vào tiền, tích trữ tiền và chi tiêu vì đủ kiểu lý do. Khi các nhà tâm lý học tìm hiểu những khía cạnh đó, họ đã mở ra một cách nghĩ mới về mối quan hệ phức tạp nhưng được hiểu rất ít này. Và nó cho chúng ta một cơ hội sử dụng đồng tiền của mình, dù ít hay nhiều, như một phương tiện để cải thiện cuộc sống tốt hơn.

Những suy xét liên quan tới tiền đã có từ nhiều thiên niên kỷ qua song chỉ mãi tới cách đây một thập niên, các nhà nghiên cứu mới bắt đầu xem xét liệu tiền có thực sự liên quan tới hạnh phúc hay không.

Vào cuối những năm 1990, một giáo sư tên là Martin Seligman đã đặt nền móng cho lĩnh vực tâm lý học tích cực, được dẫn dắt bởi ý tưởng rằng các nhà tâm lý học có nhiệm vụ phải tìm ra điều gì khiến người ta hạnh phúc bằng cách nghiên cứu các vấn đề của họ.

Cùng thời điểm đó, một số kinh tế gia bắt đầu mượn các công cụ tâm lý học để phản biện một số giả định rằng lĩnh vực của họ từ lâu đã chứa đựng hành vi của con người - chẳng hạn con người là những chiếc máy tính chi phí và lợi ích có lý trí, và tìm hiểu cách thức con người tiêu tiền có thể là một dấu hiệu đáng tin cậy phản ánh các khát vọng sâu xa hơn bên trong họ. 

Các nhà tâm lý học tích cực và các nhà kinh tế học đều hướng sự chú ý của họ vào mối quan hệ tiền bạc - hạnh phúc. Vẽ biểu đồ các thống kê tài chính về hạnh phúc của con người, các  nhà nghiên cứu đã chọn lọc dữ liệu từ cả các quốc gia giàu có lẫn những nước nghèo khổ, từ những người trên đủ các nấc thang kinh tế, và từ những cá nhân gặp vận đỏ cũng như vận đen. Họ thấy rằng, mối liên hệ giữa của cải và hạnh phúc là rất ít. 

"Đó không phải là một sự tương quan bằng 0, thậm chí cả khi mức thu nhập cao. Thế nhưng nó cũng không phải là một sự tương quan lớn", trích lời Sonja Lyubomirsky, một giáo sư tâm lý học thuộc trường Đại học California ở Riverside và là một chuyên gia nghiên cứu hàng đầu về hạnh phúc. Bà khẳng định "tiền quan trọng ít hơn so với chúng ta nghĩ".

Vậy toàn bộ câu chuyện là gì? Dunn, thuộc Đại học British Columbia, nhớ lại nỗi băn khoăn cách đây hai năm rằng liệu tiền và hạnh phúc có nhất thiết tách biệt như vậy không. Một phần, Dunn có cảm hứng từ một sự thay đổi trong hoàn cảnh riêng của bà: Công việc mới khiến lương của bà tăng gấp 4 lần nhưng thật khó tin là Dunn chẳng thể làm gì với khoản tiền mới để cảm thấy hạnh phúc hơn. 

Sẽ như thế nào nếu Dunn dành số tiền đó không phải để mua một chiếc tivi màn hình phẳng mới hay một bộ sofa mà để cho người khác? Một trong những kết quả "kiên định" nhất cho thấy, có một mạng lưới xã hội vững mạnh là một chỉ dấu dự báo hạnh phúc tuyệt vời, và dường như hợp lý khi bạn có thể dùng tiền để mua hạnh phúc theo cách đó.

Dunn cùng làm việc với Michael Norton, một nhà tâm lý học và là giáo sư tại trường Kinh doanh Harvard. Hai người bắt tay vào một loạt thí nghiệm để tìm hiểu liệu tiêu tiền cho người khác có khiến chúng ta cảm thấy hạnh phúc hơn là chi tiêu cho bản thân mình hay không.

Trước tiên, họ khảo sát ý kiến của 632 người Mỹ về niềm hạnh phúc nói chung và họ dùng tiền vào những việc gì. Kết quả cho thấy, chi tiêu mang tính xã hội như mua quà cho người khác, góp quỹ từ thiện - tương quan cao độ với hạnh phúc.

Thế nhưng, liệu hạnh phúc có đến bằng cách cho tiền đi hay hay không? Để chứng tỏ một mối liên hệ, Dunn và Norton thực hiện một thí nghiệm trong đó, những người tình nguyện bất ngờ được trao một khoản nhỏ từ 5 đến 20 đôla.

Một số người, chọn ngẫu nhiên, được yêu cầu dành số tiền này để thanh toán hóa đơn hoặc mua một món quà cho chính mình. Những người khác được yêu cầu mua quà tặng cho ai đó hoặc góp từ thiện. Kết quả sau đó cho thấy, nhóm thứ hai - những người cho tiền đi - cảm thấy hạnh phúc hơn nhóm một.

Dunn và Norton đã xuất bản nghiên cứu của họ trên tạp chí Khoa học số ra tháng 3/2008. Bài học rút ra từ nghiên cứu đó là rất rõ ràng: Tiền có thể làm cho bạn hạnh phúc hơn nếu như bạn không tiêu cho bản thân mình. 

"Nhưng ý tôi không phải là bạn hãy cho hết tiền đi rồi dựng một túp lều mà sống đâu nhé", Dunn nói.

*Tiêu tiền như thế nào để hạnh phúc hơn?

Một nghiên cứu mới đây cho thấy tiền tiêu vào các trải nghiệm - đi nghỉ hay mua vé xem phim hoặc đi ăn bên ngoài - sẽ khiến bạn hạnh phúc hơn là mua sắm đồ dùng vật chất. 

Leaf Van Boven, một giáo sư tâm lý tại Đại học Colorado, và Thomas Gilovich, chủ nhiệm Bộ môn Tâm lý trường Đại học Cornell, đã thực hiện một số cuộc khảo sát ý kiến, hỏi mọi người về các hoạt động mua sắm trong quá khứ và mức độ vui vẻ mà chúng mang lại.

"Nói chung, chúng tôi đã tìm ra chứng cứ vững chắc cho thấy, những trải nghiệm khiến con người ta hạnh phúc hơn là của cải vật chất mà họ đầu tư vào", Van Boven nói. 

Tại sao? Vì một điều, Van Boven và Gilovic lập luận, trải nhiệm vốn mang tính xã hội nhiều hơn - khi đi nghỉ, đi ăn ngoài hoặc đi xem phim, chúng ta thường đi với những người khác để rồi sau này mỗi khi gặp lại họ là chúng ta lại nhớ về các kỷ niệm đó. Và những trải nghiệm đã qua có thể là một kiểu keo dính xã hội, thậm chí cả với những người không cùng hội cùng thuyền.

Một công trình nghiên cứu khác của Van Boven cũng cho thấy, trải nghiệm thường không đưa đến kiểu so sánh nguy hại như của cải vật chất. Chúng ta thích chiếc xe hơi của mình ít đi mỗi khi thấy chiếc xe đẹp hơn, mới hơn của hàng xóm chạy qua. Nhưng chúng ta chẳng bớt vui trong kỳ nghỉ trăng mật của mình nếu người bên cạnh có kỳ nghỉ tuyệt vời hơn. 

Và dù chúng ta nhanh chóng quen với một bộ đồ mới hay một ngôi nhà rộng rãi hơn, những trải nghiệm thường vẫn luôn hiển hiện rõ nét nguyên vẹn trong tâm trí chúng ta - một năm sau kỳ nghỉ, chúng ta nhớ lại không chỉ vì nỗi bực dọc phải giải quyết hành lí thất lạc hay phải chật vật tìm đường tới khách sạn, mà vì vẻ đẹp của phong cảnh hoặc hương vị ngọt ngào của món ăn. 

Vậy thì tại sao, chúng ta không tiêu tiền nhiều hơn theo kiểu đó? Tất nhiên, nhiều người vẫn đóng góp làm từ thiện, đi nghỉ hay thết đãi bạn bè. Thế nhưng, nếu mục đích là để mua hạnh phúc, chúng ta vẫn cứ chi tiêu nhiều hơn vào đồ dùng và cho bản thân mình.

Một phần của vấn đề là hạnh phúc không nhất thiết là những gì thúc đẩy chúng ta khi chúng ta thò tay vào ví. Hầu hết động cơ dẫn tới chi tiêu tùy ý - thậm chí cho những thứ cần thiết như xe hơi, nhà cửa và quần áo - xuất phát từ một mong muốn nhằm phát đi những tín hiệu nhất định về sức mua và sở thích của chung ta.

Chúng ta có thể nhầm động cơ đó là để hạnh phúc, hoặc để có một cuộc sống tốt hơn, nhưng nó đã bị điều khiển bởi một thứ khác, một nhu cầu cạnh tranh của con người. Và một món đồ mới trị giá 5,000 đôla, thậm chí 500,000 đôla, cũng không thể chế ngự vĩnh viễn được nhu cầu đó.

Tuy vậy, ngay cả nếu chúng ta có thể nhận biết động cơ đó là gì thì tiền vẫn có một sức mạnh tâm lý của tự bản thân nó. Dường như chỉ đơn giản nghĩ về tiền thôi cũng đủ làm cho chúng ta ít muốn làm các việc liên quan tới xã hội. 

Kathleen Vohs, một nhà tâm lý học tại Trường Quản lý Carlson thuộc Đại học Minnesota, đã thực hiện một số nghiên cứu, trong đó những người tham gia được "mớm" nghĩ về tiền - hoặc bằng cách đọc văn bản gợi đến tiền hoặc liếc hình ảnh các tờ đôla - trong khi làm các công việc khác.

Vohs phát hiện ra rằng, khi có tiền hiện diện trong tâm trí, một người sẽ làm việc chăm chỉ hơn, thậm chí chịu đau tốt hơn, nhưng nó lại khiến họ cô độc hơn. Những người này cũng ít muốn giúp đỡ người khác hoặc góp tiền làm từ thiện. Họ thậm chí còn tạo một khoảng cách giữa mình và những người khác mỗi khi trò truyện.

Vậy thì thật là ngược đời, tiền đã khiến chúng ta không thể thấy được mình nên tiêu pha như thế nào để cảm thấy hạnh phúc nhất.

"Mọi người có thể biết rằng, đối xử tốt với người khác khiến họ hạnh phúc, nhưng tiền lại khiến chúng ta xoay lưng lại và nghĩ về việc mua thêm nhiều đồ dùng vật chất", Giáo sư Norton nói. 

"Buồn cười ở chỗ, mọi người tiếp tục tiết kiệm tiền nhưng họ chẳng thấy hạnh phúc hơn. Tuy nhiên, tiền lại có thể thay đổi cả thế giới này", Giáo sư Sonja Lyubomirsky nhận xét. "Nó có thể mang lại sự ủng hộ cho các ứng viên chính trị, nó có thể định hướng sự thay đổi. Và nó không thể mua được tình yêu cho tôi, nhưng nó chắc chắn sẽ giúp bạn gặp gỡ và hẹn hò với người khác".

Source: Boston Globe