Đúng bọi rồi, dừng chân ơm căn đi thôi.
Trong mỗi câu của đoạn hội thoại trên đều có nói lái, một hình
thức sử dụng ngôn ngữ khá phổ biến, người quen dùng, nghe nói là hiểu ngay. Đơn
giản như đang giỡn, nói lái chỉ là cách hoán đổi phụ âm đầu của hai từ (đói
bụng > đúng bọi ) , ai cũng thực hành được, chẳng những trong đời thường mà
còn đưa vào tác phẩm văn chương như là một biện pháp chơi chữ khá thú vị.
Nếu chưa quen nói xin mời bạn nghe lái trước đã.
NÓI LÁI TRONG ĐỜI THƯỜNG .
Có thể nói ai cũng có lần nói lái ở trong đời, đôi lúc chỉ vô tình
thôi. Nếu bạn buột miệng nói “đi giữa trời nắng cực quá “ hoặc khi đèn điện
không sáng mà bạn nói “điện sao lu quá chừng” , người nghe sẽ cho là bạn nói
tục, có oan cũng đành chịu vì, dù bạn không cố ý nhưng nắng cực, điện lu nói
lái nghe tục thật. Tương tự như thế, hãy cẩn thận đừng nói dồn lại, dồn lên,
đồn láo, đồn lầm...
Ngoài những lúc vô tình như vậy, mọi người đều cố ý nói lái nhiều
lắm. Từ nhỏ, ai cũng biết nghịch ngợm trêu chọc bạn với những cái tên. Thái thì
Thái dúi, Thái giếng, Thọ thì Thọ lỗi, Điền thì Điền đô, Đức thì Đức cống ...
Còn những tên như Thu, Tốn, Bắc ... sẽ có rất nhiều cách gán ghép để nói lái
lại nghe không thanh nhã chút nào. Chưa kể những người có tên bắt đầu bằng chữ
Đ, trẻ đến mấy cũng bị gọi bằng Cụ ! Học giả Vương Hồng Sển, lớn tuổi còn dạy
học, sinh viên có khi gọi Thầy, có khi gọi Cụ để tỏ lòng kính trọng. Thầy dặn :
Gọi tôi bằng họ, Cụ Vương, hay bằng tên, Cụ Sển, đều được, nhưng với thầy Vi
Huyền Đắc thì nhớ chỉ được gọi là Cụ Vi.
Có khi các văn nghệ sĩ nói lái tên mình để đặt bút danh. Thế Lữ
tên thật là Nguyễn Thứ Lễ, Lê Đức Vượng biến thành bút danh Vương Đức Lệ. Và,
bạn có tin không, văn hào VOLTAIRE của Pháp ( 1694-1778 ), tên thật là François
Marie AROUET, lấy tên thành phố quê hương là Airvault ( thuộc vùng Deux Sèvres
) nói lái là Vault – Air để có bút danh Voltaire đó !
Tuổi nhỏ nghịch ngợm trêu chọc nhau bằng những câu như " Mi
là cái đồ ức căn bồng sơ chuối đỏ lọ cháy “ hoặc “ Ai đi đó ?” và trả lời “ O
đi ......”
Có khi nói lái chỉ để đùa chơi, không có hậu ý gì ( Ôm nhiều thì
yếu, yêu nhiều thì ốm , chà đồ nhôm chôm đồ nhà... ) nhưng cũng có lúc nói lái
có ý nghĩa phê phán chỉ trích ( đấu tranh thì tránh đâu , thủ tục đầu tiên là
tiền đâu , Nguyễn Y Vân , vẫn y nguyên, Vũ Như Cẩn , vẫn như cũ, Bùi Lan , bàn
lui... ).
Có thể nói lái bằng cách dùng cả chữ Hán rồi dịch ra. Mộc tồn là
cây còn tức là con cầy, vậy quán mộc tồn là quán thịt chó ! ( Nhiều nơi cũng
gọi là Cờ tây, dễ hiểu hơn ). Còn nói đại phong để chỉ lọ tương thì phải đi
lòng vòng một chút : đại phong là gió to, gió to thì chùa đổ, chùa đổ thì tượng
lo, tượng lo là lọ tương !
Cũng có khi bịa ra những câu, có vẻ như câu đối, dùng từ Hán Việt,
nghe rất kêu:
Thật ra chỉ để cài vô mấy chữ " tái đắc ", " khai
đống ", nói lái lại là hiểu liền!
Mấy ông bạn nhậu thường hay nói : Tửu phùng tri kỷ thiên bôi
thiểu. Chẳng cần quan tâm đến ý nghĩa cả câu, chỉ tách riêng hai chữ cuối rồi
giải thích: bôi thiểu > biểu thôi – ( biểu = bảo ) : Uống rượu gặp bạn hiền
có Trời mới biểu thôi ! Nhắc đến mấy ông này phải nói đến tài nói lái, nhất là
mấy ông trong hội "hoàng gia", nhậu món mực mấy ông hỏi có mực ngò
không, món lươn thì hỏi lươn sao không có rau dền, gọi dưa leo thì dặn nhớ thái
dọc đừng thái ngang, ăn món lẩu thì đòi phải đun bằng cồn lỏng, tốt nhất là cồn
nhập từ bên Lào ! Lúc uống trà thì dặn đừng lấy trà Thái đức.
Có kiểu nói lái tưng tửng, có mà không, không mà có, ai hiểu thì
cười, không hiểu cũng chẳng sao. Con gái thời nay thích nhất những chàng trai có chỗ đứng./ Đừng nói tui hay đánh
vợ. Tui có đánh thiệt đâu, chẳng qua là đánh mẹo thôi ! / Tui không làm
ăn chi nữa, chỉ sống nhờ lương thôi.
/ Nếu không biết làm sương cho
sáo thì cứ thử lấy tóc
mà may...
Một ứng dụng độc đáo là dùng nói lái như một thứ mật mã , chỉ
người nói người nghe hiểu với nhau. “ Lôi thi lừng đì lói ní lữa nĩ , lụi tị lỏ
nhỉ lô vi lìa kì " . Nói kiểu này, người ta dùng quy ước chọn một từ và
thêm dấu thanh - sắc huyền hỏi ngã ...- đặt trước từ muốn nói và nói lái lại;
trường hợp này từ được chọn là li và thêm dấu thành lí, lì, lỉ lĩ, lị ... . Vậy
giải mã câu trên là : (Lôi thi) li thôi ( lừng đì) lì đừng lí nói lĩ nữa lị tụi
lỉ nhỏ li vô lì kìa = Thôi đừng nói nữa, tụi nhỏ vô kìa.
NÓI LÁI TRONG DÂN GIAN
Trong dân gian, hầu như ở miền nào cũng có nghe truyền tụng những
sản phẩm nói lái, hoặc câu đố, câu đối, hò vè, thơ ca không rõ tác giả ...
Câu
đố :
Câu
đối :
Thơ
ca, hò vè :
- Một câu hò ở Nam bộ , giải rõ ra thì tục, nhưng mới nghe qua khó
nhận thấy :
Có những bài không rõ tác giả ; trong bài sau đây, cách nói méo
trời méo đất thật là tài tình :
Bài này đọc lên nghe rất tục :
Từ thập niên 50 của thế kỷ trước bài sau đây được nhắc đến nhiều,
hẳn là phản ảnh thời cuộc :
NÓI LÁI TRONG VĂN HỌC
Trong văn xuôi hình như ít thấy nói lái, hoặc tản mác nên khó phát
hiện. Tác giả sở trường món này chắc phải là Vương Hồng Sển (1902- 1996 ). Rải
rác trong tác phẩm " Hơn nửa đời hư " ông chen vô mấy chữ " ủ tờ
", " mống chuồng " , dễ thấy là tiếng lái của " ở tù
", " muốn chồng ". Khi nhắc lại kỷ niệm chuyến du lịch thăm Đài
Loan và Nhật Bản, ông kể chuyện cùng người bạn Pháp trọ ở một khách sạn, mặc
tạm áo kimono để sẵn trong tủ: "Đến
cái áo kimono màu sặc sỡ, mỗi phòng trọ đều có treo sẵn cho khách mượn, Menken
và tôi chưa quen, vừa xỏ tay vào, tấm thân bồ tượng áo che không khuất, trống
trước trống sau, đứa " lù coi ", đứa " lắc cọ ", áo nhột
nhột, cảnh thật buồn cười". Cũng chính tác giả của " Saigon
năm xưa", " Saigon Tạp pín lù " đã đặt tên cho xe thổ mộ là xe u
mê, và giải thích: " vì sàn xe bằng gỗ cứng, khách ngồi bệt trên sàn, ê ẩm
bàn trôn, nhứt là khách phụ nữ đều phải ê mu, nói lái cho bớt tục".
Nhà thơ trào phúng TÚ MỠ ( Hồ Trọng Hiếu, 1900-1976 ) có bài
" Lỡm cô Ngọc Hồ " với hai câu nói lái phong cách Hồ Xuân Hương:
THẢO AM NGUYỄN KHOA VY ( 1881-1968 ) nhà thơ miền Sông Hương Núi
Ngự cũng rất nổi tiếng với những bài thơ nói lái :
Còn BÙI GIÁNG , có người gọi là nhà thơ Bán Dùi vì là Ông ưa nói
lái. Kiểu nói lái của Bùi Giáng thật khác người, không cần người đọc có hiểu
hay không. Ông thường dùng những từ như: tồn lưu, lưu tồn, tồn liên, liên tồn,
tồn lí tí ngọ, tồn lập tập trung, tồn lập tập họp...
Bài "Trong bàn chân đi" đầy dẫy những chỗ nói lái nhưng
thật khó mà hiểu được :
Có nhiều nhà thơ lúc cao hứng cũng lái ngay một bài, tinh nghịch
và bất ngờ thú vị. Đó là NGUYỄN THÁI DƯƠNG:
Và cả BÙI CHÍ VINH, người có thể " khạc ra thơ " ( chữ
dùng của chính tác giả trong hồi ký ) mọi nơi mọi lúc mọi đề tài, có bài Đảo
Ngữ Hành lái từ đầu đến cuối:
Nói lái qua vài câu, vài bài thơ đã là thú vị, vậy mà nhà thơ VÕ
QUÊ xứ Huế dai sức, dài hơi, làm luôn một tập gần 50 bài . Khởi đầu là một bài
cảm tác từ trận lụt kinh hoàng năm 1999 ở Huế:
Bài thơ nhanh chóng được " xuất bản miệng " rộng rãi
trong thân hữu, tạo cảm hứng cho tác giả tiếp tục sự nghiệp thái lơ của mình, gom góp lại
thành tập NGƯỢC XUÔI THẾ SỰ, do nhà xuất bản Văn Học ấn hành năm 2011.
Có nhiều bài bỡn cợt vui vui kiểu như bài đùa các bợm rượu:
Hoặc là TỰ HỎI:
Và TỰ TRÀO:
Nhiều nhất là những trăn trở của nhà thơ trước những vấn đề thời
sự:
Hoặc:
Và:
Thơ lái Võ Quê, thông minh, dí dỏm, thâm trầm và sâu sắc, không
chỉ là những lời cười cợt mua vui.
Tóm lại, nói lái là một hình thức sử dụng ngôn ngữ khá thú vị
nhưng phải lưu ý một điều là, cũng như chuyện tiếu lâm, nói lái thường có yếu
tố tục. Vấn đề là phải nói sao cho đúng nơi, đúng lúc, đúng liều lượng, nhẹ
nhàng dí dỏm. Nói lái thể hiện tính khôi hài, óc châm biếm, đôi khi rất thông
minh, sáng tạo bởi có nhiều cách nói lái. Nói lái nhiều lần liên tiếp theo kiểu
Thầy giáo tháo giầy, tháo cả ủng, thủng cả áo, lấy giáo án dán áo là lái dồn.
Nói lái mà gây phản cảm, làm khó chịu người nghe là lái dở, lái dỏm. Còn lái
giỏi là nói kín đáo, bất ngờ, có khi không nhận ra được ngay. Chẳng hạn khi ăn
thịt chồn, bạn chỉ cần nói con chồn có cái lạ là không bao giờ đi tới trước (để
cho mọi người suy ra là chồn đi lùi ! ) . Chẳng hạn khi đứng trước nhiều giống
hoa lạ, có ai hỏi tên bạn cứ trả lời đây là hoa " khiết bông “ chứ đừng vội thú
nhận là bạn không biết, thế nào người ta cũng nói cái hoa lạ quá mà tên nghe
cũng lạ. Cũng là hoa, nhưng nên nhớ đừng nói với bạn gái là " em rạng rỡ
như hoa dã quỳ ”. Người
ta giận đó! Lái kiểu này là lái ( giả ) đò.
Trong một truyện ngắn, nhà văn Y BAN kể chuyện một bà vợ chạy chữa
bệnh liệt dương cho chồng bằng đủ loại thực phẩm, thuốc men đều không hiệu quả,
nên mới nghĩ tới một bài thuốc dân gian. " Bài thuốc này gồm 3 vị : Hà thủ
ô, cỏ thiên, và trứng vịt lộn ". Người đọc cứ thắc mắc, hà thủ ô với trứng
vịt lộn thì ai cũng biết, nhưng cỏ thiên là cỏ gì ? Tác giả bật mí : Ba vị
thuốc đó gọi tắt là HÀ THIÊN LỘN,
có thể do tâm lý ông chồng không thấy hứng thú khi gần vợ, cho ông đi tìm ... ,
may ra hết bệnh ! Nói lái kiểu đó chắc phải gọi là lái ( bóng ) gió !
Vậy thì, bạn cứ thử nói lái đi, nhiều kiểu lắm và kiểu nào cũng có
luật của nó. Nếu bạn không ngại luật nói thế tức là bạn đã biết nghệ thuật nói
lái rồi đó.
Đọc xong bài này, nếu bạn thấy nóng trong người vì những chỗ ( có
vẻ ) không thanh tao lắm thì tôi xin tạ tội bằng cách mời bạn một ly nước
" bất hiếu ". ??? Chẳng có gì bí mật khi tôi bật mí thế này: tôi mời một ly đá chanh! Ủa, đánh cha mà không phải bất hiếu
sao?
THÂN TRỌNG SƠN
.jpg)
Cám ơn tác giả Thân Trọng Sơn đã viết một bài rất hay và đầy đủ về nói lái, qua đó cũng thấy tiếng Việt rất hay. Tôi rất thích đọc bài này. Cám ơn chị Tố Kim đã post bài này.
ReplyDeleteCũng xin gửi lại hai bài viết ngắn của tôi về đề tài này trên NPN
https://nguoiphuongnam52.blogspot.com/2022/01/ngay-au-xuan-nham-dan-tan-man-oi-dong.html
https://nguoiphuongnam52.blogspot.com/2022/02/phiem-ro-kho-vi-cai-ten-mai-khanh-thu.html