Lời mở đầu:
-Nội dung
câu chuyện được ghi lại theo ký ức của một người xa quê lâu năm nhớ về “những
năm tháng ấy” tại quê nhà vào giai đoạn đầu thập niên 1950, trước hiệp định Geneve
1954 ở miền
Bắc nước ta.
-Tiếp theo bài “Một Buổi Sáng
Mùa Đông” đã đăng trên Blog Người Phương
Nam (10/2022).
******
Hà Nội của tôi đẹp lắm,
đẹp hơn hẳn lên vì Hà Nội có Thi. Thi và Hà Nội như quyện vào nhau. Tôi có Thi
để tôi đưa nàng đi thăm viếng những danh lam thắng cảnh và kể cho nàng nghe về
những cái hay cái đẹp của văn hóa thủ đô văn vật này cùng với những thăng trầm
trong chiều dài lịch sử nghìn năm của Thăng Long-Hà Nội. Hà Nội, đối với tôi, nó
mang một hình ảnh của một con người phong nhã nhưng trưởng thành trong từng trải
để đứng hiên ngang mãi mãi trong trời đất. Nó mang cái vẻ hiên ngang của tiền
nhân trong công cuộc dựng nước và giữ nước trước những cuộc xâm lăng của quân
thù phương Bắc. Những vết tích oai hùng đó còn in đậm, ghi dấu trên từng thước
đất của Hà Nội ngày nay. Không phải Hà Nội chỉ có di tích lịch sử không thôi mà
nó còn mang cả nhưng di tích văn hóa đặc thù từ nghìn xưa, một nền văn
hóa nhân bản lấy con người làm gốc.
Trong những ngày đi chơi
bên nhau, tôi cố lợi dụng sự gần gũi ấy để giải thích cho Thi biết thêm về Hà
Nội. Tôi say sưa kể cho Thi biết cái tên thủ đô Hà Nội không phải là cái tên
duy nhất của nó, cũng không phải Hà Nội chỉ là sự đổi tên đơn thuần từ thủ đô Thăng
Long có cách đây đúng một nghìn năm, mà Hà Nội là cái tên cuối cùng của một chuỗi dài thay đổi tên qua nhiều triều đại
và qua nhiều biến cố lịch sử khác nhau.
Giải thích cho Thi nghe
về những thay đổi tên của Hà Nội quả thật không dễ dàng gì với cái tuổi mười
lăm, mười sáu của nàng, cái tuổi còn thích nghe chuyện cổ tích hơn là thích
nghe những biến cố lịch sử. Tuy nàng có thể thích thú đấy, nhưng đôi khi tôi
tưởng như thật khó khăn với những cái tên địa danh hay ngày tháng trong lịch sử
mà nàng cần phải nhớ.
Tôi đã kể cho nàng nghe
về những chuỗi tên của Hà Nội được thay đổi từ trước và sau khi mảnh đất này
trở thành kinh đô Thăng Long được thành hình vào năm 1010.
Vào thời kỳ nghìn năm
Bắc thuộc,
đất Hà Nội ngày nay, lúc đó mới chỉ mang những địa danh mà những cơ quan cai
trị đầu não của kẻ đô hộ đặt ra, và những tên ấy được thay đổi qua nhiều triều
đại thống trị khác nhau của người Tàu phương Bắc.
Vào đời Đông Hán, giặc
gọi nó là huyện Long Biên. Huyện Long
Biên nằm cả hai bên phía bắc và phía nam sông Hồng. Vào đời nhà Tống, năm 454, Hiếu
Vũ Đế cho di chuyển cơ quan cai trị sở tại của chúng sang bờ phía nam của Long
Biên, tức sang bên bờ phía nam sông Hồng để lập thành huyện Tống Bình cho gần nơi phát triển thương nghiệp của dân ta lúc
đó được gọi là Kẻ Chợ, tức khu 36 phố phường của Hà Nội ngày nay.
Vào năm 545, vua Lý Nam
Đế, sau khi khởi nghĩa đuổi quân Tầu về nước, lên ngôi vua, đóng đô ở Long Biên
và đã cho xây thành ở cửa sông Tô Lịch, một trong hai chi nhánh của sông Hồng
là sông Tô Lịch và sông Kim Ngưu chạy bao bọc phía tây và phía nam của huyện
Tống Bình. Có lẽ đây là thành lũy đầu tiên được vua Lý Nam Đế cho xây
dựng để chống lại quân nhà Lương thuộc nội thành Hà Nội ngày nay.
Sang tới đời nhà Đường
cai trị nước ta, vào năm 767, thái thú Trương Bá Nghi cho xây đắp thành La ở vị trí mới cách sông Tô Lịch
khoàng 200 thước. Vào năm 824, Lý Nguyên Gia cho di chuyển cơ quan trị phủ sang
bờ phía bắc của sông Hồng, nhưng chỉ một năm sau vua nhà Đường bắt Lý Nguyên
Gia phải di chuyển trở lại phủ thành Tống Bình bên bờ phía nam sông Hồng như cũ
và mở rộng thêm thành La cho sát thêm vào Kẻ Chợ. Đến năm 866, Cao Biền cho đắp
thêm thành vòng ngoài của thành La với quy mô rất rộng bao phủ cả khu kinh tế Kẻ
Chợ và được đổi tên thành thành Đại La.
Một vài đoạn của vòng ngoài của thành Đại La vẫn còn tồn tại tới ngày nay.
Vào thời kỳ tự chủ, mở đầu thời kỳ này
bằng chiến thắng oanh liệt trên sông Bạch Đằng vào năm 938 của vua Ngô Quyền.
Vua Ngô Quyền đóng đô ở Cổ Loa, kinh
đô cũ đời vua An Dương Vương xây dựng nên vào thế kỷ thứ ba trước Công nguyên,
cách Hà Nội ngày nay khoảng 12 cây số, thuộc huyện Đông Anh. Sau đó, những
chuyện can qua nội bộ trong nước xẩy ra đã đưa tới nạn 12 sứ quân. Và để rồi,
tới năm 968 vua Đinh Tiên Hoàng Đế thống nhất đất nước, lấy quốc hiệu là Đại Cồ
Việt, lập nên nền tự chủ tự cường tự sánh mình ngang hàng với Đại Hán, Đại Đường,
Đại Tống
bên Tầu. Nhà Đinh đóng đô ở Hoa Lư và
truyền ngôi được 12 năm. Hết nhà Đinh thì tới nhà Tiền Lê (Lê Đại Hành) rồi
sang tới nhà Lý, kinh đô vẫn ở Hoa lư.
Chiếu dời đô của vua Lý Thái Tổ
Vừa lên ngôi vua, năm
1010 vua Lý Thái Tổ nhận thấy đất Hoa
lư chật hẹp, núi non hiểm trở, chỉ có lợi cho phòng thủ chứ không phải là đất
có thể phát triển kinh tế và xây dựng đất nước lâu dài nên ngài quyết định dời
đô về thành Đại La, ở đây đã có sẵn một nền kinh tế phồn thịnh kể cả nội
thương lẫn ngoại thương vào thời bấy giờ. Và hơn nữa, vào thời Lý Công Uẩn, nền
tự chủ nước ta đã vững mạnh sau chiến thắng nhà Tống của vua Lê Đại Hành. Khi
dời đô về thành Đại La năm 1010, theo truyền thuyết, vua Lý Thái Tổ thấy một
con rồng từ thành Đại La bay vụt lên trời nên Ngài liền đổi tên thành Đại La thành
kinh đô Thăng Long. Tên Thăng Long có bắt
đầu từ đó.
Cái nhìn xa “nghìn năm”
của vua Lý Thái Tổ đã là yếu tố quan trọng để đưa đất nước ta đến chỗ phát
triển cực thịnh về mọi mặt cả về quân sự, chính trị, kinh tế, văn hóa và tôn
giáo trong suốt hơn 200 năm cai trị của nhà Lý (1010-1225), mà tiêu biểu nhất
là đã mở đầu cho sức mạnh quân sự thời đó bằng cuộc đánh chiếm Ung Châu, Khâm
Châu, Liêm Châu (tức Quảng Đông, Quảng Tây ngày nay bên Tầu, bấy giờ thuộc nhà
Tống) vào năm 1076 của danh tướng Lý Thường Kiệt. Dân ta có câu “Nực cười châu chấu đá xe, Tưởng rằng chấu
ngã ai dè xe nghiêng”, ý nói về trận chiến oanh liệt này. Cái nhìn xa
“nghìn năm” ấy cũng đã đóng góp vào sự tồn hưng oai hùng của con cháu nghìn năm
sau. Thăng Long đã được dự phần vào những đại thắng quân Nguyên dưới đời nhà
Trần và đại thắng quân Thanh dưới đời Tây Sơn với Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ.
Vào đời nhà Trần
(1225-1400) Thăng Long vẫn là kinh đô của nước Đại Việt ta. Khi Hồ Quý Ly cướp ngôi
nhà Trần lập nên nhà Hồ vào năm 1400, nhà Hồ đổi quốc hiệu là Đại Ngu và dời đô
vào thành mới ở Yên Tôn thuộc Thanh Hóa. Nhà Hồ dời vào kinh đô mới đặt tên là
Tây Đô còn Thăng Long được đổi tên là Đông
Đô.
Vào năm 1406, nhà Minh
nhân lấy cớ đem quân sang nước ta để trừng phạt nhà Hồ đã soán ngôi nhà Trần
với thâm ý xâm chiếm nước ta. Dưới thời gian quân Minh chiếm đóng nước ta,
chúng đã đổi tên thành Đông Đô thành Đông
Quan.
Tháng 4 năm 1428 vua Lê
Lợi đánh đuổi quân Minh ra khỏi bờ cõi rồi lên ngôi, vua Lê Thái Tổ đã khôi
phục lại quốc hiệu là Đại Việt và cho đổi tên từ Đông Quan dưới thời quân Minh
chiếm đóng thành Đông Kinh.
Năm 1527, nhà Mạc chiếm
ngôi nhà Lê đã đổi tên Đông Kinh thành Thăng Long trở lại. Và tiếp theo đó,
sau khi đánh tan nhà Mạc, thời gian vua Lê - chúa Trịnh kinh đô vẫn được giữ
tên là Thăng Long.
Sang đời nhà Nguyễn, vua
Gia Long dời đô vào Huế nhưng vẫn giữ tên Thăng Long cho tới đời vua Minh Mạng
thứ 12 (1831) cải tổ lại guồng máy hành chính đã chia nước ta ra làm 29 tỉnh và
Thăng Long thuộc tỉnh Hà Nội. Tên thành
phố Hà Nội bắt đầu có từ ngày đó.
Tóm lại, kể từ thời gian
đất nước có nền tự chủ, sau bao cuộc bể dâu, Thăng Long đã được đổi tên nhiều lần từ Thăng Long (nhà
Lý, nhà Trần), Đông Đô (nhà Hồ), Đông Quan
(thời quân Minh chiếm đóng), Đông Kinh (nhà hậu Lê), Thăng Long (từ
nhà Mạc tới thời Lê-Trịnh) rồi Hà Nội (nhà Nguyễn).
Di tích của thành Thăng Long đã được
xây dựng và sửa đổi theo mỗi triều đại. Dưới đời nhà Nguyễn, vua Gia Long dời
đô vào Huế đã cho phá hủy toàn bộ Hoàng thành cũ và cho xây lại mới thành Hà
Nội với quy mô nhỏ hơn. Năm 1835 vua Minh Mạng đã cho hạ thấp bức tường thành
xuống còn 3 mét, thành ngoài cũng bị thu hẹp lại về phía tây và bắc, hai mặt còn
lại vẫn giữ nguyên. Thành Hà Nội dưới thời nhà Nguyễn có 16 cửa ô, riêng phía đông
có 11 cửa ô.
Trong những thế kỷ trước, Hà Nội
còn là vùng đất trũng có nhiều hồ và sông rạch, còn có nơi
phải di chuyển bằng thuyền. Hà Nội được bao bọc bởi sông Hồng ở phía đông với
nền thương mại sầm uất trên bến dưới thuyền. Phía eây có sông Tô Lịch và phía nam
có sông Kim Ngưu.
Sông Tây Lịch ngày xưa
là con sông đẹp của kinh đô, nó lấy nước từ sông Hồng. Nhưng nay, nhiều đoạn
sông đã bị lấp đi hay thu nhỏ lại chỉ còn bé như con rạch chết với nước tù đọng.
Ngoài sông ngòi, Hà Nội
còn có nhiều hồ mà hai hồ nổi tiếng vì giá trị di tích lịch sử và thắng cảnh là
hồ Hoàn Kiếm và Hồ Tây. Hồ Hoàn Kiếm có đền Ngọc Sơn với cầu Thê Húc. Một biểu
tượng tinh thần hiếu học, trọng kẻ sĩ là Tháp Bút và Đài Nghiên đã được tiến sĩ
Phương Đình Nguyễn Văn Siêu cho xây dựng chung với quần thể đền Ngọc Sơn năm
1865.
Còn Hồ Tây, tự bản thân
nó đã mang nhiều truyền thuyết lý thú, mà ngay cả một thắng cảnh tọa lạc ven bờ
Hồ Tây là đền Phủ Tây Hồ cũng mang một truyền thuyết thơ mộng đầy huyền bí.
Theo truyền thuyết thì ngay tại nơi Phủ Tây Hồ này, bà chúa Liễu Hạnh đã gặp trạng
Bùng Phùng Khắc Khoan cùng cử nhân Lý và tú tài Ngô đã từng diễn ra cuộc xướng
họa của những trai tài gái sắc trên lầu thơ. Sau này dân chúng lập đền thờ bà
chúa Liễu Hạnh ở đây, khói hương nghi ngút quanh năm.
Ngoài những hồ trên, Hà
Nội còn có hồ Thuyền Quang (hồ Ha Le, thời Tây), hồ Bảy Mẫu, hồ Trúc Bạch và
một số hồ nhỏ khác nữa.
Hà Nội không phải chỉ có
thắng cảnh và di tích lịch sử oai hùng của dân tộc không thôi mà nó còn là cái nôi tâm linh, văn hóa, văn học bản địa của cả nước qua
những đình, đền, chùa và miếu.
Đứng về mặt tâm linh, ngay từ ngày vua Lý
Thái Tổ bắt đầu dời đô về đây, ngài đã cho lập Tứ Trấn để thờ bốn vị thần linh để mong những vị thần này giúp đỡ
ngài bảo vệ ở bốn phương đông, tây, nam, bắc của thành Thăng Long.
Phía bắc có thần Trấn Vũ tức đền Quán Thánh bây giờ. Đền được coi như thắng cảnh nổi tiếng ngày nay của
thủ đô với bức tượng đồng Trấn Vũ có chiều cao 3.96 mét nặng 4 tấn do dân làng
Ngũ Xá đúc. Nơi đây có những cây muỗm trồng từ thời Lý, Trần còn tồn tại tới
ngày nay.
Phía nam có đền Cao Sơn. Ngài là vị tướng đời Hùng Vương
thứ 18, đánh đuổi giặc phương Bắc, khi chết ngài được lập đền thờ ở đây. Đến khi
vua Lý Thái Tổ dời đô, đền này được sát nhập vào Thăng Long. Trong đền thờ có
ba chữ đại tự “Trấn Nam Vương” nói lên cái chức vụ của vị thánh này.
Phía tây có đền Thủ Lệ thờ thái tử Hoằng Chân con vua Lý
Thánh Tông, hay còn gọi là đền Voi Phục
vì có hai con voi phục ngoài cổng đền. Thái tử cũng được phong là Linh Lang Đại
Vương vì có công cùng Lý Thường Kiệt diệt giặc Tống. Bên cạnh đền có hồ Linh Lang.
Cổng đền có hai câu đối: Thiên Nam cổ
tích điạ. Thượng Đẳng tối linh từ. (Ý nói, ở cõi trời Nam, đây là nơi cổ
tích, đền thờ của thần Thượng đẳng tối linh). Đền Thủ Lệ gần sát với sở thú bây
giờ.
Phía đông có đền Bạch Mã, thờ thần Bạch Mã. Đền Bạch Mã
tọa lạc ở ngay trung tâm thành phố, nằm giữa ngã tư phố Hàng Buồm và phố Hàng
Giày. Ngay cổng vào đền có hàng đại tự “Bạch
Mã Tối Linh Từ.” Trong đền có câu đối: Hiển
thánh thần uy nhất dạ linh phong đằng phạm mã. Huy hoàng hỏa tức thiên thu vượng
khí trấn Thăng long. (Ý nói, uy linh của thần rất hiển hách, chỉ một đêm
thôi, và một ngọn gió thiêng, ngồi trên con ngưạ quý để chỉ vẽ cho vua Lý Công
Uẩn về cách xây dựng thành Thăng Long). Vào đời nhà Trần, Thượng tướng Thái sư
Trần Quang Khải ghé đây có đề bài thơ và Đức Trần Hưng Đạo trước khi đi đánh
giặc Nguyên cũng ghé đến đền này để cầu xin Thần phù hộ và có đề thơ mà nay còn
lưu giữ lại được trong đền. Đền Bạch Mã còn có bộ kiệu “bát cống” tám người khiêng,
sơn son thếp vàng. Kiệu này là công trình chạm trổ rất mỹ thuật và công phu
được coi là báu vật về nghệ thuật chạm trổ của cả nước.
Nhắc đến đền Bạch Mã làm
tôi lại không quên được một kỷ niệm vui vui.
Hai anh em chúng tôi, sau khi đi
chơi phố cổ, ghé lại hàng quà ngay trên vỉa hè bên đền Bạch mã để nghỉ chân.
Trên vỉa hè Hà Nội thường có những quán hàng “dã chiến” như thế này, bày bán
vài thứ quà lặt vặt như vài nải chuối, hũ kẹo vừng, kẹo bột, vài phong bánh
khảo, vài chiếc oản, một hai cái điếu cày và dăm phong thuốc lá lẻ. Chủ yếu của
quán là nồi nước chè xanh hoặc chè vối to. Và khách hàng của quán cũng chủ yếu
là những người lao động như bác kéo xe tay, bác xích lô đạp, mấy bà bán hàng
rong ghé vội qua hàng uống bát chè nóng hay ăn vài quả chuối, vài viên kẹo rồi
lại tất tả đi ngay. Quán hàng tuy nhỏ bé, hàng bày bán chỉ vừa đủ trên một
chiếc bàn nhỏ, thêm vài chiếc ghế thấp lè tè, ấy thế mà lợi tức của nó cũng đủ
nuôi ăn một gia đình trung bình vài ba người. Sau khi chúng tôi ăn xong cái bánh
gai, đứng lên toan đi thì bà bán hàng dúi vào tay Thi một cái kẹo bột. Một bà đang ngồi uống nước buột
miệng khen Thi:
- Con gái nhà ai mà xinh
thế, da mặt cứ trắng hồng lên thôi!
Câu khen đó làm Thi lúng
túng, ấp úng chào hai bà và cám ơn bà hàng về chiếc kẹo bột bà vừa mới cho. Kẹo
bột là loại kẹo làm bằng bột ngào đường, to bằng ngón tay cái, chỉ cần cắn nhẹ
cũng đủ làm nó vỡ làm đôi.
Đi được một quãng xa,
mặt nàng vẫn còn hí hửng với lời khen vừa rồi. Thi nhìn tôi mỉm cười hỏi nhỏ
như sợ người đi đường nghe thấy:
- Em đẹp thật hả?
- Ừ, đẹp.
Nàng hỏi tiếp:
- Thế em đẹp giống ai?
Tôi ưỡn ngực chỉ vào tôi
nói đùa:
- Đẹp giống anh.
Thi phá lên cười rồi “véo”
vào cánh tay tôi:
- Thế thì em trông xấu lắm
rồi!
Tôi cũng cười theo.
Đứng về mặt văn hóa, một biểu tượng rất rõ
nét về văn hóa của Hà Nội, ấy chính là Văn
Miếu. Văn Miếu được xây dựng từ đầu đời nhà Lý, năm 1070, dưới đời vua Lý Thánh Tông.
Những dấu vết của Văn Miếu
dưới thời Lý, Trần thì nay không còn nữa. Toàn bộ kiến trúc mà ta thấy ngày nay
được xây dựng vào đời cuối nhà Lê thuộc thế kỷ 18. Kiến trúc sau cùng đóng góp
vào Văn Miếu là cổng Khuê Văn Các
được xây dựng dưới thời vua Minh Mạng nhà Nguyễn vào năm 1812. Đây là kiến trúc
mới nhưng đẹp và rất hài hòa với kiến trúc tổng thể của Văn Miếu. Nó được xây
như một phương đình hình vuông, 8 mái, có đại tự “Khuê Văn Các” ở phía dưới.
Cổng Khuê Văn Các này là đối tượng của những nhà họa sĩ hay nhiếp ảnh và nó
cũng như chùa Một Cột là hình ảnh biểu tượng của thủ đô Hà Nội ngày nay.
Nếu ta tính từ ngoài
cổng vào, ta sẽ thấy cổng vào ngoài cùng gọi là Cung Văn Miếu Môn, tiến vào trong qua cửa Đại Trung, qua Khuê Văn
Các rồi vào tới hồ nước mang tên Dương
Quang Tỉnh (giếng phản chiếu ánh sáng trời).
Hai bên hồ Dương Quang Tỉnh là hai
hàng bia tiến sĩ, mỗi bia được đặt trên lưng một con rùa lớn bằng đá. Gồm tất
cả 1306 tiến sĩ đời Lê (1428-1788). Có 82 tấm bia để trên lưng của 82 con rùa
lớn mà đặc biệt hình dáng của chúng không con nào giống con nào. Trên tấm bia
tiến sĩ đầu tiên ghi lại danh sách các vị tiến sĩ năm Đại Bảo (1442), trong đó
có tiến sĩ đệ tam giáp Ngô Sĩ Liên, tác giả bộ Đại Việt Sử ký Toàn thư. Tấm bia tiến sĩ đời Cảnh Hưng (1775), có
một hàng chữ bị đục bỏ đi, tên ông nghè cũng bị đục nhưng vẫn còn đọc được, đó
là Ngô Thời Nhậm, vị tiến sĩ của nhà Lê nhưng theo nhà Tây Sơn làm tới Tả Thị
Lang đời vua Quang Trung.
Qua Dương Quang Tỉnh, tới cổng Đại Thành có 3 đại tự “Đại Thành Môn.” Bên
phải có hàng tiểu chú “Lý Thánh Tông, Thần
vũ nhị niên, Canh tuất (1007)”, tấm biển này đã được khắc lại từ đời vua
Đồng Khánh thứ 3 (1888).
Qua Đại Thành Môn là một sân lớn
làm mở rộng tầm nhìn. Hai bên sân lớn là hai dẫy nhà Tả, Hữu. Dẫy nhà bên Hữu thờ ngài Chu Văn An, một người thầy kính yêu
của cả dân tộc.
Trước mặt, phía cuối sân là nhà Đại Bái, một kiến trúc đẹp và bề thế,
hiếm quý của nhà Lê, xây dựng vào thế kỷ thứ 18. Trong toà Hậu Cung của Văn Miếu, gian chính giữa thờ Đức Khổng Tử có ghi là “Vạn Thế Sư Biểu” tức người thày muôn đời.
Hai bên ngài Khổng Tử có thờ “tứ phối” tức bốn vị đại nho là Nhan Hồi, Tăng Tử
(Tăng Sâm), Tử Tư và Mạnh Tử. Với Văn miếu, ta thấy đạo Khổng đã ăn sâu vào
lòng dân tộc ta từ bao đời.
Khu Quốc Tử Giám là tập thể kiến trúc sau cùng của Văn Miếu là nơi đào
tạo nhân tài qua nhiều triếu đại. Sau bị chiến tranh tàn phá toàn bộ khu vực này.
Sự hiện diện của đạo Nho
(Khổng giáo) ở nước ta đã có mặt từ lâu nhưng chỉ phát triển mạnh từ đời Hậu Lê
trở về sau này. Vào thời Lý, Trần, Phật giáo ở nước ta được đưa lên hàng quốc giáo và phát triển mạnh bậc nhất
trong toàn nước từ vua quan đến dân chúng. Nhiều chùa chiền đã được xây dựng ở Thăng
Long, mà cao điểm phát triển Phật giáo Đại thừa của nước ta phải kể là, sau khi
thắng quân Nguyên, vua Trần Nhân Tông đã truyền ngôi cho con rồi từ bỏ triều
đình lên núi Yên Tử tu hành lập nên phái tu thiền Trúc Lâm còn tồn tại tới ngày nay.
Chùa, đền ở Hà Nội thì
nhiều lắm,
nhưng tiêu biểu nhất thì phải kể là chùa Một Cột, chùa Trấn Quốc và chùa Láng .
. . gò Đống Đa, đền Đồng Cổ.
Chùa
Một Cột
- Ngôi chùa này theo truyền thuyết được cho là có từ đời nhà Đường, dưới thời Cao Biền
sang trấn ở xứ ta. Cao Biền đã cho xây thạch trụ, ở trên có tòa thờ Phật. Nhà
Lý định đô ở Thăng Long, cứ theo nếp cũ mà làm chùa Một Cột. Nhưng theo sử chính
thống của ta thì ngôi chùa này được xây vào đời vua Lý Thái Tông (1049) và được
tu tạo nhiều lần. Lần tu tạo quan trọng nhất là dưới triều Lý Nhân Tông, giữa
hồ vuông có dựng một cột đá, trên cột đá có chạm đóa hoa sen nghìn cánh và trên
đóa hoa sen nghìn cánh đó đã dựng một ngôi chùa, có tô tượng vàng tức Phật Quán
Thế Âm Bồ Tát để thờ.
Ngôi chùa này ban đầu
nằm ở phía ngoài cửa Tây của Thăng Long và mục đích là để cầu thọ cho vua Lý Thánh
Tông cho nên mới mang tên “Thiên Hưu Tự.”
Chùa
Một Cột (chụp năm 1922)
Trong tấm bia Thiên Phù
dựng năm 1121 có ghi, ở bên trong là hồ vuông, bên ngoài là hồ tròn. Giữa hồ
vuông và hồ tròn có bắc cái cầu để băng qua. Phía trước chùa, trước cửa phía công
viên có xây hai toà tháp. Qua thời gian, chùa này bị hư hại nhiều (1).
Chùa
Trấn Quốc
- Chùa Trấn Quốc là một thắng cảnh nổi tiếng của Hà thành. Ban đầu chùa được
xây dựng ở ngoài bãi bờ sông Hồng thuộc phường Yên Phụ từ đời Tiền Lý Nam Đế,
thế kỷ thứ 6, gọi là chùa Khai Quốc.
Sợ bờ sông vỡ lở, chùa bị lở xuống sông nên sau khi xây nội đê đã di chuyển
chùa vào bên Hồ Tây, ở chỗ đảo Kim Ngưu. Đến năm 1624, bắt đầu xây đê tức đường
Cổ Ngư ngày nay, đã làm con đường ranh giới giữa chùa và bản phường Yên Phụ.
Tới năm 1628 mới trùng tu và sửa chữa hành lang.
Đời Lý, đời Trần tên chùa
vẫn được giữ nguyên tên Khai Quốc, qua đời nhà Lê đổi tên chùa là Trấn Quốc. Đến đời cuối Lê tức thời vua
Lê - chúa Trịnh thì chùa bị đổi tên thành Trấn
Bắc. Chúa Trịnh Sâm là tay ăn chơi hưởng lạc đã biến chùa này thành hành
cung hưởng lạc cùng cung nữ ở đây. Bà Huyện Thanh Quan đã có câu thơ:
Trấn
Bắc hành cung cỏ dãi dầu,
Chạnh lòng
cố quốc nghĩ mà đau.
Khi nhà Trịnh suy, chùa
lại được khôi phục và đổi lại thành tên
Trấn Quốc như cũ và giữ tên đó cho tới ngày nay.
Vào đời nhà Lý, chùa Khai
Quốc (Trấn Quốc ngày nay), là một trung tâm thiền phái rất lớn. Đức Thái hậu Ỷ
Lan đã mở tiệc chay ở chùa để hội với các sư và đặc biệt quốc sư Thông Biện đã
giảng cho Thái hậu Ỷ Lan và các đồng đạo biết về lai lịch Phật giáo Việt nam.
Nếu không có những bài giảng này thì lịch sử Phật giáo nước ta còn mơ hồ. Ngoài
ra chùa Trấn Quốc còn có cái chuông được đúc vào đời vua Tây Sơn, niên hiệu Bảo
Hưng, nay vẫn còn.
Chùa
Láng -
Chùa Láng được tiêu biểu cho sự hoà đồng tam giáo, Phật giáo, Nho giáo và Lão giáo.
Chùa Láng được xây dựng từ đời nhà Lý. Trên cổng chùa có đại tự “Chiêu Thiền Môn” tức cửa chùa Chiêu
Thiền, dân ta gọi nôm na là chùa Láng vì chùa tọa lạc tại làng Láng. Trước cổng
chùa là sông Tô Lịch và chùa quay về hướng tây tức là hướng về Tây Trúc (Ấn
Độ). Ngôi chùa này được xây dựng theo kiểu tiền Phật, hậu Thần.
Vào đời nhà Lý, sư trụ
trì là ngài Từ Đạo Hạnh. Nhưng hậu thân của ngài Từ Đạo Hạnh lại là vua Lý Thần
Tông nên chùa Láng vừa thờ Phật, vừa thờ Thần (sư trụ trì Từ Đạo Hạnh) lại cùng
thờ cả vua (Lý Thần Tông), mà thờ vua thì phải có 3 tam quan. Và cũng vì lý do
đó nên chùa Láng có nhiều tam quan hơn những chùa khác vì có thờ vua nên chiều
sâu của chùa cũng rất là sâu.
Chùa có nhiều cây muỗm
trồng dọc theo lối vào chùa. Vào đời Lý Trần, được nhà vua cho khuyến khích
trồng cây trong kinh đô. Riêng nhà Trần cho trồng 500 cây muỗm tại những nơi
thắng cảnh và chùa chiền nên niên đại của những cây muỗm ở đây phải hơn 500
năm. Qua cửa tam quan thứ ba của chùa, ta thấy ngay trong sân chùa có tòa nhà
bát giác được xây dựng vào thời nhà Lê.
Theo các nhà nghiên cứu
dịch học, tòa nhà bát giác này mang ý nghĩa tượng trưng cho 8 quẻ trong kinh
dịch của nhà Nho tức càn, khảm, cấn,
chấn, tốn, ly, khôn, đoài. Tòa nhà bát giác có hai mái, mỗi mái 8 cạnh nên
nhân lên thì tương ứng với 64 quẻ, tương ứng với tâm thức Nho giáo của người
Việt ta.
Ngoài ra, trong chùa còn
được trang trí long, ly, quy, phượng, cũng có tính chất “tứ linh” của Nho giáo
và thêm vào đó là những hình ảnh xuất thế của Lão Trang thuộc đạo Lão qua những
bức tranh sơn thủy.
Nói tóm lại, chùa Láng
là một hình ảnh nổi bật tinh thần hòa đồng tam giáo Phật, Nho, Lão của người
xưa và nó cũng chứng tỏ tinh thần khoan dung về tôn giáo chứ không có tinh thần
độc tôn về tôn giáo như một số dân tộc khác. Tinh thần này cũng phù hợp tinh
thần nhân bản của người Việt mà tinh thần nhân bản ấy được thể hiện rất rõ ràng
qua Gò Đống Đa.
Gò
Đống Đa
- Vào năm Kỷ Dậu (1789), Thăng Long đắm chìm trong trận chiến giữa vua Quang Trung
và 29 vạn binh của quân Mãn Thanh, mà trận chiến chính yếu và quyết định được
diễn ra ở khu gò Đống đa này. Người tướng lãnh chỉ huy trận đánh là Đô đốc Đông
Lĩnh Hầu Đặng Tiến Phong. Sau trận chiến oanh liệt của quân ta, quân Mãn Thanh
chết rất nhiều phải chôn tập thể thành những gò rải rác, gò chính là gò Đống Đa
to lớn như ta thấy ngày nay. Trên đỉnh gò Đống Đa có miếu Trung Liệt để thờ
những chiến binh ta đã hy sinh tử tiết cho dân tộc trong trận chiến.
Gần gò Đống Đa, băng qua
con đường cái phía trước, đó cũng là quan lộ cũ để vào cửa ngõ phía nam của
thành Thăng Long tức Ô Chợ Dừa, ta
thấy một ngôi chùa tên là Đồng Quang Tự.
Đây là bãi chiến trường diễn ra rất ác liệt và quân của hai bên cùng tổn hại
rất nhiều. Và chính bãi chiến trường này, sau đó đã trờ thành bãi tha ma chôn
xác của quân ta và cả xác giặc thù.
Sau khi chiến thắng, ta
cho lập một cái am gọi là Am Chúng Sinh
để chiêu hồn các chiến sĩ của ta lẫn của địch đã chết trong trận chiến mùa Xuân
năm Kỷ Dậu. Công việc này đã chứng tỏ tinh thần nhân bản của dân tộc ta, khi đã
chiến thắng rồi thì không còn phân biệt ta hay địch mà được đối xử như nhau. Cách đối xử của người xưa thật cao cả thay.
Sau này chùa Đồng Quang được xây dựng lên để thờ Phật nhưng vẫn giữ Am bên hông
chùa để thờ những vong linh các chiến sĩ năm xưa. Trong Am, ngày nay người ta
cũng thờ cả vua Quang Trung.
Ngoài những di tích tiêu
biểu kể trên, Hà Nội còn mang một nét văn hóa vô cùng độc đáo, đó là đền Đồng Cổ mà hiện nay rất ít người lưu
tâm đến. Đền Đồng Cổ, thoạt tiên được lập ở Thanh Hóa để thờ trống đồng, một
biểu tượng văn hóa thời vua Hùng Vương, thời kỳ rực sáng của nền văn minh đồ
đồng Đông Sơn mà theo các nhà khảo cổ thì đất nước ta là cái nôi của nền văn
minh ấy.
Vào đời nhà Lý, đền Đồng
Cổ được chuyển ra Thăng Long và lập nên hội
Thề năm 1028. Con cháu nhà Lý hàng năm tụ tập về đây để cùng nhau thề trung
thành với dòng họ Lý và nước Đại Việt. Đây là một vết son của nền văn hóa Lạc
Việt, lấy nhân nghĩa, trung tín làm nền tảng.
Kể về Hà Nội tôi không
thể không đọc cho Thi nghe bài thơ “Thăng
Long Thành Hoài Cổ” nổi tiếng của Bà Huyện Thanh Quan được viết dưới triều
vua Lê chúa Trịnh, thời kỳ nhiễu nhương của đất nước. Bà người làng Nghi Tàm
bên Hồ Tây.
Tạo
hóa gây chi cuộc hí trường,
Đến nay
thấm thoắt mấy tinh sương.
Lối xưa xe
ngựa hồn thu thảo,
Ngõ cũ lâu
đài bóng tịch dương.
Đá vẫn trơ
gan cùng tuế nguyệt,
Nước còn
cau mặt với tang thương.
Nghìn năm
gương cũ soi kim cổ,
Cảnh đấy,
người đây luống đoạn trường.
Thi ơi,
Anh đã đưa em đi thăm
biết bao nhiêu thắng cảnh, di tích lịch sử của Thăng Long - Hà Nội để em hiểu
và thấy được biết bao nhiêu công lao kể cả trí tuệ lẫn mồ hôi, xương máu để xây
dựng, bảo vệ và phát triển thủ đô Thăng Long - Hà Nội nói riêng, và cho đất nước
chúng ta nói chung. Thấy được cái công lao to lớn của người đi trước thì ta mới
thấy được bổn phận và trách nhiệm của chúng ta và của những thế hệ mai sau.
Một ngàn năm xây dựng
thủ đô Hà Nội không phải là thời gian quá dài so với chiều dài 4000 năm lịch sử
của dân tộc. Nó cũng không phải là quá ngắn đối với những công lao xây dựng,
phát triển, bảo vệ nó của tiền nhân, cùng với những giai đoạn thăng trầm mà nó
đã có thể tự hào hay chịu đựng tủi hờn. Hà Nội luôn là trái tim của dân tộc ta.
Nó có biết bao nhiêu biểu tượng thể hiện cho nền văn hóa độc lập, tự cường, tự
chủ và luôn vươn mình lên cùng thế giới năm châu.
[Qua những di tích biểu
tượng ấy, ta thấy được đức tin tâm linh của dân ta, liên kết trời-người-đất qua những đền thờ Tứ
Trấn; tinh thần trung tín với vua với
nước qua đền thờ Đồng Cổ; tinh thần nhân bản qua Am chúng sinh ở khu gò Đống Đa; tinh thần yêu chuộng văn học và trọng kẻ sĩ
qua nhà Văn Miếu hay Tháp Bút – Đài Nghiên của quần thể đền Ngọc Sơn bên bờ hồ
Hoàn Kiếm; tinh thần mở rộng tư tưởng để
đón nhận những học thuyết nhân bản của Phật giáo, Nho giáo, Lão giáo thể hiện
qua những chùa chiền, và hơn nữa chúng ta còn biết vận dụng sự hòa hợp nhiều học thuyết để tạo nên cái riêng cho
mình qua biểu tượng chùa Láng; tinh thần sáng
tạo độc đáo qua kiến trúc của
chùa Một Cột; tinh thần yêu chuộng huyền thoại của cõi tiên và tinh thần trọng nữ qua đền Phủ Tây Hồ.
Ngoài ra tinh thần văn hóa đặc thù của dân tộc ta còn được thể hiện qua sự thờ
phượng, tỏ lòng không quên công ơn những
người có công với dân với nước được thể hiện rải rác khắp thủ đô Hà Nội như
đền thờ bà Thái hậu Ỷ Lan tức đền thờ Bà Tấm, đền thờ Hai Bà Trưng, đền thờ Lý
Thường Kiệt có công đánh giặc Tống, đền Lý Quốc Sư thờ thiền sư Lý Minh Không;
đền Kim Mai thờ Thái sư Trần Khắc Chân, đền thờ Chu Văn An thờ người thầy khả
kính, dâng sớ trảm nịnh thần, vua không nghe, từ quan về nhà dậy học... vân vân](2)
Thăng Long là di sản lịch sử, văn hóa của người xưa để
lại cho chúng ta.
Chúng ta
phải gìn giữ lấy và phát huy nó cho được sáng ngời thêm lên để có thể đem đến
niềm tự hào cho thế hệ mai sau.
Chú thích:
(1) Tháng tư, năm 1955, khi
quân Pháp rút khỏi thành phố Hà Nội đã đặt mìn phá sập toàn bộ chùa này. Sau
đó, dựa trên kiến trúc cũ, chùa đã được xây dựng lại như ngày nay.
(2) [ ] Mượn
ý của giáo sư Nguyễn Nhã cho lời kết luận.
Tài
liệu tham khảo:
-
Bách Thần Hà Nội của Nguyễn Minh Ngọ
-
Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim.
-
Tài liệu về Hà Nội của hai giáo sư Trần Quốc Vượng và Nguyễn Nhã.
-
Hình minh họa: nguồn từ trên NET.
Mời
nghe
https://www.youtube.com/watch?v=FTYOG71XaKY
No comments:
Post a Comment