Ba tuần lễ sau khi Tổng Thống Mỹ Barack Obama rời Việt Nam, nhiều người vẫn phóng lên Internet những bức chân dung ông, do các họa sĩ Việt Nam đưa lên mạng. Những chân dung rất giống, được chuyền tay khắp các diễn đàn. Hình vẽ Obama của họa sĩ Bùi Anh An được sáu ngàn người bấm “like (thích) trên Facebook, hàng trăm người viết lời bàn. Cô Nguyễn Túy Nguyệt, 21 tuổi, sinh viên Kiến Trúc ở Thủ Dầu Một tâm sự: “Obama là thần tượng của mình từ lâu.” Tại sao có những bạn trẻ thích vẽ chân dung ông tổng thống nước Mỹ? Tại sao hàng ngàn người khác chuyển những bức họa này cho bạn bè coi? Tại sao giới trẻ Việt Nam lại hào hứng về chuyện ông Obama ghé thăm nước mình như vậy?
Nói như Giáo Sư Trần Ngọc Vương ở Hà Nội, ông Obama đã “chạm tới trái tim” của tất cả mọi người, những người được thấy hình ảnh ông, được nghe ông nói. Ông Nguyễn Quang Chơn nhận xét trên mạng: “...đối với người dân Việt, cái mà ông Obama đem đến chính là phong cách của ông, con người của ông.”
Có người coi các bức chân dung Obama xong đã viết: “ông đến đây cho chúng tôi một niềm vui lẫn hy vọng...” Một người ngoại quốc lần đầu tới nước mình mà biết dẫn hai câu thơ ân cần hò hẹn của Nguyễn Du (câu 455 và 456 trong Truyện Kiều)! Lại biết trích dẫn bản tuyên ngôn độc lập “Nam quốc san hà Nam đế cư” của Lý Thượng Kiệt! Nếu gặp một người Ðức, người Mỹ, người Nhật hay người Uganda như vậy ở trong quán phở hay đang cùng đứng chờ xe buýt, mình đã muốn bắt tay kết bạn rồi. Nữa là một ông tổng thống một cường quốc!
Trong phong cách Obama, bài diễn văn của ông ở Hà Nội đã “chạm lòng người” ngay tức khắc! Không phải những điều ông đề cập trong nội dung mà ngay cách trình bày của ông đã động tới trái tim người nghe. Tiến Sĩ Ðinh Hoàng Thắng, một cựu nhân viên cao cấp Bộ Ngoại Giao Việt Nam, nhìn thấy cung cách Obama trong bài diễn văn khác hẳn những gì người Việt Nam vẫn thấy trong giới lãnh đạo: “Nó ấn tượng ở chỗ, loại diễn văn như thế thường được viết và đọc lại bằng một thứ ngôn ngữ 'gỗ,' khô không khốc. Nghe xong cứ như nước đổ đầu vịt. Không nhớ cái gì cả. Thi thoảng có chỗ nào ‘lên gân’ thì biết ngay là rởm (không phải hàng thật).”
Những người bị bắt buộc “ăn cá gỗ” bao nhiêu năm, giờ được nếm cá tươi, ai chẳng ngạc nhiên cảm động?
Nhưng cuộc chuyện trò của Tổng Thống Obama với các thanh niên, sinh viên ở Sài Gòn gây ấn tượng mạnh và lâu bền hơn bài diễn văn chính thức ở Hà Nội. Có lẽ thính chúng hôm đó trong đời chưa bao giờ nhận được nhiều ý kiến và hiểu biết mới mẻ như vậy trong vài tiếng đồng hồ. Họ có thể ngồi coi lại phim video chiếu cảnh gặp gỡ đọc lại bản dịch ra tiếng Việt các câu đối đáp, để ôn lại những bài học đáng nhớ suốt đời. Mà người trao cho họ những hành trang tinh thần đó không có vẻ lên lớp, không mang giọng thầy giáo, kẻ cả, bề trên. Không tự quảng cáo bằng cấp, địa vị, quá khứ, thành tích ghê gớm của mình, dù chỉ gợi ý bóng bẩy cũng không. Người nói còn tỏ ra khiêm cung, tự hạ mình một cách thành thật, nghe có thể tin được ngay.
Như khi ông Obama tâm sự với với giới trẻ ở Sài Gòn, “...khi còn trẻ như các bạn, tôi sống không kỷ luật, không được giáo dục và không hiểu biết như các bạn bây giờ. Khi còn trẻ tôi là thằng lông bông không coi học hành là quan trọng. Lúc đó tôi chỉ thích bóng rổ và nghĩ đến các cô gái. Các bạn khá hơn nhiều.” Những điều này không thể nói dối được, ai cũng có thể kiểm lại trong các cuốn tự truyện của Obama.
Khi bàn chuyện chính trị, Obama cũng giữ giọng khiêm cung, thành thật, Không một lời tuyên truyền hoa mỹ khó kiểm chứng. Ông thú nhận: “...tôi biết rằng, nhiều quốc gia nhìn vào hệ thống bầu cử của Mỹ và cho rằng, đó là một mớ hỗn tạp. Tuy nhiên, cuối cùng mọi chuyện vẫn diễn ra tốt đẹp... Ðôi khi chính trị không biểu hiện được hết bản chất tốt đẹp của một người.” Nhưng ông tin tưởng dân chúng nước ông, tin vào thể chế dân chủ: “...thường thì người dân đi bỏ phiếu vẫn chọn đúng ứng viên thích hợp, vẫn bảo vệ được thể chế dân chủ.” Ông không quảng cáo chế độ dân chủ như một lý tưởng hoàn hảo; nhưng chỉ như một phương thuốc để chữa trị những lầm lẫn: “Một trong những điều vĩ đại của nước Mỹ là ngay khi phạm sai lầm, chúng tôi vẫn thích nghi, thay đổi đúng lúc, vạch ra đường lối mới để sửa chữa, và đi những bước hoàn toàn khác.” Nói “chúng tôi” ở đây tức là tất cả mọi người dân, không phải đảng Dân Chủ hay đảng Cộng Hòa vĩ đại, quang vinh! Làm cách nào 300 triệu dân Mỹ có thể sửa chữa các sai lầm? Họ dùng lá phiếu tự do. Quốc Hội của họ không phải chỉ là bọn đầy tớ, tay sai, gọi đâu dạ đó!
Ông Obama không nói về chính mình, nhưng cuộc đời ông là bằng chứng cho thấy thể chế tự do dân chủ đưa tới những kết quả thế nào. Nhà thơ Bùi Minh Quốc ở Ðà Lạt, không có mặt trong phòng trực tiếp nghe ông Obama nói, cũng nhìn thấy “tính ưu việt của nền dân chủ Mỹ,” như lời ông viết: “Tôi tin rằng người dân (Việt Nam) ý thức rất rõ: Một chàng trai gốc Phi Châu có tên Barack Obama xuất thân bình dân, trở thành tiến sĩ luật, thành nghị sĩ rồi làm tổng thống Mỹ chính là biểu hiện tính ưu việt của nền dân chủ Mỹ mà bất cứ ai, bất cứ thế lực nào dù ác ý đến đâu cũng không thể tìm cách gì hạ thấp.” Trong bài viết với tựa đề đầy đủ “Thân Mỹ, chống bành trướng, chống độc tài, cứu nước, cứu nhà, cứu mình!” nhà thơ dùng từ “tính ưu việt” nghe rất “kêu,” chắc vì còn nhớ những câu tuyên truyền một chế độ “ưu việt gấp trăm ngàn lần chế độ dân chủ tư sản!” Thực sự, những người đã chọn và sống trong chế độ dân chủ đều rất khiêm tốn: Dân Chủ là thể chế chẳng ra cái gì cả! Có một điều, so với các thể chế chính trị đã dùng thử trên trái đất này, thấy nó đỡ tệ hại nhất!
Ông Vũ Tú Thành, một cựu nhân viên Bộ Ngoại Giao Việt Nam diễn tả rõ hơn: “Chúng tôi nhìn về phía nước Mỹ - Mình cũng có thể giống như vậy! Ông Obama là biểu tượng cho những giá trị mà người Việt Nam rất yêu quý.” Hàng trăm ngàn thanh niên Việt Nam ngồi coi và đọc lại cảnh Obama đối đáp và những lời ông nói, chắc cũng nghĩ như thế: “Nước mình cũng có thể giống như vậy!”
Nhiều bài học giới trẻ tiếp nhận được từ ông Obama nghe rất thực tế. Tương lai mình ra sao? Obama khuyên họ hãy tìm xem mình thích điều gì rồi hết sức thực hiện: “Các bạn cần phải mang niềm say mê một điều gì đó... Ý tôi muốn nói là, nếu bạn thực sự say mê công việc mình làm, dần dần, bạn sẽ phát triển và mọi người sẽ kính trọng những gì mà bạn làm được... Rất nhiều những người mà tôi gặp đều rất thành công trong nhiều lĩnh vực khác nhau, họ đều là những người rất yêu công việc của mình.”
Lời khuyên trên, nếu thực hiện, có thể sẽ giúp một người trẻ tuổi thành công, họ có thể thành người lãnh đạo. Obama nêu thí dụ một người ai cũng biết, để minh chứng lời khuyên của mình: “Khi Bill Gates thành lập Microsoft, ông ấy không hề nghĩ rằng mình sẽ là tỷ phú. Ông ấy chỉ nghĩ rằng, tôi rất thích máy tính và tôi muốn tìm cách viết những phần mềm tiện dụng nhất.” Rồi Obama tự kể: “Bản thân tôi lúc đầu cũng không nghĩ rằng mình sẽ là tổng thống Mỹ.” Việc công ích đầu tiên mà ông say mê “khi tôi không còn muốn lông bông,” là đi giúp những người da đen nghèo khổ ở Chicago, tạo cơ hội cho họ vươn lên. Ông chỉ nghĩ đến việc tranh cử khi thấy rằng nếu có quyền trong tay mình sẽ làm được nhiều điều ích lợi hơn. Chính trị không phải mục đích mà chỉ là một phương tiện để thực hiện “điều mình say mê muốn làm.” Ông Obama không nói rõ như thế, nhưng thanh niên Việt Nam ai cũng có thể tự hiểu được. Obama kể chuyện Bob Moses và John Lewis, hai người trợ lực của Mục Sư Martin Luther King mà ít người biết tới: “Họ là những người giúp đỡ dân nghèo, thúc đẩy những người này trở thành các cử tri đi bỏ phiếu, giúp họ tham gia ngày một sâu hơn, tích cực hơn vào đời sống xã hội. Họ là những nhà lãnh đạo vô danh nhưng là những nhà lãnh đạo làm chúng ta kinh ngạc. Dù họ không bao giờ có những bài diễn thuyết tuyệt vời trước những quần chúng lớn.”
Ông đã gieo những hạt giống lý tưởng, vị tha trong lòng những bạn trẻ còn sống với lý tưởng vị tha: “Nếu các bạn quan tâm đến mạng xã hội hay đến việc mở công ty, hãy tập trung vào việc đó. Nếu các bạn quan tâm đến việc chăm sóc y tế cho người dân tại các làng xã Việt Nam, hãy tập trung vào việc đó. Nếu làm tốt việc của mình, dĩ nhiên, bạn sẽ trở thành người đứng đầu và bạn sẽ có cơ hội để làm những điều lớn lao hơn trong tương lai.” Chắc các bậc cha mẹ, các huynh trưởng Hướng Ðạo ở nước ta cũng chỉ mong có người khuyên con em mình những lời như vậy. Khác hẳn những khẩu hiệu tuyên truyền lừa dối đã quen tai.
Một đoạn ứng khẩu lý thú của ông Obama, có thể thành đề tài suy nghĩ cho các thanh niên Việt Nam cũng như những người lớn tuổi, là khi ông trả lời câu hỏi thực tế: “Làm cách nào để các sinh viên du học sẽ trở về nước làm việc?”
Obama trả lời thắc mắc này: “Tôi cho rằng, cách tốt nhất để giữ chân nhân tài là các quốc gia phải đảm bảo được rằng, nhân tài phải được tưởng thưởng xứng đáng. Và cách chính để tưởng thưởng họ, là cho họ sống trong một xã hội có tinh thần thượng tôn pháp luật đầy đủ; một hệ thống giáo dục tốt (khi muốn lập một doanh nghiệp, bạn không chỉ cần chính bạn được giáo dục tốt mà còn phải tuyển dụng được những người cũng được giáo dục tốt); một môi trường giúp nhà kinh doanh dễ mở xí nghiệp; ...Khung cảnh đó sẽ khiến các tài năng trẻ thấy rằng, nếu trở về nước mình sẽ có cơ hội tốt nhất.”
Trong câu trả lời trên, Obama không nhắc tới đồng lương tương xứng, không nói tới các điều kiện làm việc, nhưng nhấn mạnh đến khung cảnh xã hội, chính trị một quốc gia. Tất cả thính chúng nghe ông nói sẽ phải suy nghĩ. Ông còn nói một điều cụ thể hơn: “Những nước mất nhiều nhân tài nhất là những nơi nạn tham nhũng hoành hành. Bởi vì ở đó, dù có làm việc chăm chỉ đến mấy, bạn vẫn phải hối lộ, bạn vẫn phải tuyển dụng người thân của một ai đó để được cấp giấy phép làm cái gì đó.” Không một lời chỉ trích chính quyền Cộng Sản, ông Obama chỉ gợi ý cho giới trẻ suy nghĩ. Cũng như khi bàn về môi trường sống, một đề tài gan ruột của Obama, ông vẫn gợi ý: “Tại đồng bằng sông Cửu Long có những nơi chịu hạn hán gay gắt, trong khi những nơi lại chịu cảnh lụt lội.”
Tại sao nhiều họa sĩ trẻ tuổi vẽ chân dung Obama? Tại sao hàng ngàn người đưa các chân dung đó lên mạng? Vì ông đã chạm vào trái tim họ. Họ có thể nhìn Obama như một huynh trưởng cho mình nghe những lời khuyên thực tế mà chính “đàn anh” đã thí nghiệm bằng cuộc đời mình. Họ có thể thấy ông phác họa hình ảnh một xã hội đáng sống, với “những giá trị mà người Việt Nam rất yêu quý!” Những lời ông nói sẽ còn được giới trẻ suy ngẫm rất lâu.
Ngô Nhân Dụng
